Ay: Haziran 2023

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev müharibədən əvvəl Qarabağ üçün dünyada mövcud olan ən yüksək muxtariyyət modeli təklif edirdi. Belə modellər dünyada kifayət qədərdir. Ermənistan hakimiyyəti muxtariyyət modelini qəbul etmədi, separatçılarla birgə “müstəqillikdən” başqa heç bir “təklifi” qəbul etməyəcəklərini bildirdilər. Ermənilər Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra özlərini qalib hiss etdiklərindən “şərtlərini” diqtə etməyə çalışırdılar. Minsk Qrupu həmsədrləri də yüksək muxtariyyət modeli təklifini müzakirə etməyə həvəsli deyildilər. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan içkili şəkildə keçmişdə işğal altındakı Şuşada yallı gedərək “Qarabağ Ermənistandır” deyib tuturdu.

İkinci Qarabağ müharibəsi reallıqları dəyişdirdi. Azərbaycan qələbə çaldı və torpaqlarının böyük hissəsini azad etdi. Hazırda şərtləri diqtə edən tərəf Azərbaycandır. Bundan sonra ermənilərə heç bir xüsusi status verilməyəcək. Bunu özləri və beynəlxalq aləm də anlayır. Qarabağ erməniləri müharibəyə qədər onlara təklif edilən yüksək muxtariyyət statusunu əldə etmək şansını itirdilər. Nikol Paşinyan da reallığı qəbul etmək məcburiyyətində qalaraq artıq “Qarabağ Azərbaycandır” deməyə başlayıb.

Buna baxmayaraq, erməni ekspertləri ara-sıra Qarabağ üçün yüksək muxtariyyət modeli haqqında fikirlər səsləndirirlər. Rusiya mətbuatında da bu mövzuda məqalələr yayımlanır. Modellərdən biri kimi Honkonqun adı çəkilir. Böyük Britaniya imperiyasının tərkib hissəsi olan Honkonq Londonla Pekin arasındakı razılığa görə, 1997-ci ildə Çinin tərkibinə qatılıb. Rusiya qəzetlərinin birində yayımlanan məqalədə Honkonq modelini Pekinin Azərbaycana təklif edə biləcəyinə eyham vurulub. Bu belə əsaslandırlıb ki, Azərbaycan və Ermənistan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə tərəfdaşlıq münasibətlərinə malikdirlər.

Honkonq “bir ölkə, iki sistem” kursu əsasında Çinə birləşdirilib. Çində hakimiyyət birpartiyalı əsasda formalaşıb, Kommunist Partiyası ölkənin siyasi həyatına hakimdir. Honkonqda isə çoxpartiyalı sistem mövcuddur. Honkond Çinin tərkibində xüsusi idarəetmə formasına malikdir. Maliyyə müstəqilliyinə malik olan Honkonqun xarici siyasət və ordu saxlamaq hüququ yoxdur. Bunlar Çinə aiddir.

Bu model bir neçə səbəbdən Azərbaycanın işinə yaramır.

Birinci olarak, Çində və Honkonqda yaşayanlar çinlilərdir, bu səbəbdən separatçı fəaliyyət üçün zəmin yoxdur.

İkinci, prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi zonaları mövcuddur, Azərbaycan qanunlarına tabe olacaq ermənilər bu çərçivədə idarəetmə hüquqlarına malik olacaqlar, hansısa geri dönüş mümkün deyil.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Vaşinqtonla Pekin arasında dilaoq yaxın tarixin ən aşağı səviyyəsindədir, rəsmilərin qarşılıqlı səfərləri azalıb. Sinqapurda iyunun əvvəlində keçirilən “Şanqri-La Dialoqu” beynəlxalq konfransda ABŞ və Çinin müdafiə nazirləri Llyod Ostinlə Li Şanqfu şam yeməyində qısa fikir mübadiləsi aparıblar. Halbuki, daha əvvəl müdafiə nazirlərinin geniş fikir mübadiləsi aparacaqları anons edilmişdi. Olmadı. Çin müdafiə naziri görüş keçirməkdən imtina edib. Çin müdafiə naziri amerikalı həmkarıyla telefonla danışmağı da bir neçə dəfə rədd edib.

“Şanqri-La Dialoqu” Asiya və Sakit okean regionu ölkələrinin müdafiə nazirlərinin ənənəvi görüş və müzakirə formatıdır. Tədbirə Avropadan da qonaqlar dəvət edilib. Vaşinqton bu konfrans vasitəsilə Pekinlə dialoqu bərpa etmək istəyirdi. Pekin rədd cavabı verib. Məsələ burasındadır ki, ABŞ-ın Çinin müdafiə naziri Li Şanqfuya qarşı sanksiyaları mövcuddur. Vaşinqtonun bu sanksiyaları Çinin müdafiə nazirinin Rusiyadan hərbi təyyarələr  və C-400 raket komplekslərinin alışıyla bağlıdır. Çinin müdafiə nazirinə qarşı sanksiya qərarı Donald Trampın prezidentliyi dövründə qəbul olunub. Co Bayden bu qərarı ləğv etməyib.

“Reuters” agentliyinin məlumatına görə, Sinqapurdakı toplantıda 20 ölkənin təhlükəsizlik xidmətinin yüksək rütbəli təmsilçiləri arasında qapalı şəraitdə görüş də baş tutub. Tərəflər mövcud təhlükələri müzakirə ediblər. Qapalı görüşdə Çin təmsilçisi iştirak etsə də, təhlükəsizlik məsələlərində ortaq məxrəcə gəlmək mümkün olmayıb.

Çində ingilis dilində nəşr olunan “South China Morning Post” qəzetində yayımlanan məqalədə hazırki şərtlər altında iki ölkə arasında danışıqların mümkün olmayacağı vurğulanıb. Doğrudur, kiçik ranqlı diplomatlar arasında təmaslar qeydə alınır, ancaq liderlər və nazirlər görüşmürlər. Pekin təmasların başlaması üçün Vaşinqtonun Çinə qarşı sanksiyaların ləğvini vacib sayır. Bundan başqa Pekin Vaşinqtonun bölgədə hərbi bloklar yaratmasından narahatdır. Bunlardan biri AUKUS-dur. ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliyanı birləşdirən bu blok bölgədə birgə hərbi təlimlərin sayını artırıb. Pekin hesab edir ki, bu fəallıq Çinə qarşı yönəlib. Bu arada, Pekin Çin şirkətlərinə ABŞ istehsalı olan “Micron” yarımkeçiricilərinin alınmasını qadağan edib. Pekin hesab edir ki, həmin yarımkeçiricilər Çinin təhlükəsizliyi üçün təhdiddir.

Vaşinqton Pekinin Ukrayna və Tayvan siyasətindən narahatdır. Bu narahatlıq ortadan qaldırılmayana qədər Vaşinqtoun Çinə qarşı sanksiyalarını yumşaldacağı problematikdir. Pekin Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsini pisləmir, əksinə Rusiyanın “maraqlarının” nəzərə alınması vacibliyini bildirir. Çin lideri Tayvanı ələ keçirmək siyasətindən də əl çəkməyib. Əslində Tayvanla münaqişə birinci növbədə Çinin maraqlarına ziddir. Çinin Rusiya ilə ticarət mübadiləsi 190 milyared dollar olduğu halda Tayvan adasıyla ticarət mübadiləsinin həcmi 200 milyard dollardır. Yəni Çinin “müstəqilliyini” tanımadığı ada ilə ticarət mübadiləsinin həcmi yaxın dostu və tərəfdaşı olan ölkə ilə ticarət mübadiləsinin həcmini ötür.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Çin ve ABD doğrudan savaşıyor ve her ikisinin çıkarları farklı ülkelerde çatışıyor. Libya'daki Kaddafi rejiminin ABD müttefikleri aracılığıyla devrilmesinin ardından Çinli petrol şirketleri bu ülkedeki yatırımlarının yaklaşık 50 milyar dolarını kaybetti. Veya Yemen'de iç savaş çıktığında Çin, savaş gemilerini vatandaşlarını tahliye etmek için kullandı. Yani Çin, yatırım yaptığı ülkelerde istikrarsız bir durumla karşılaştığında mali kayıplarla da karşı karşıya kalıyor. Pekin'de, Washington'ın çeşitli ülkelerde kasıtlı olarak Çin için sorun yarattığına inanıyorlar.

Çin'in bir sonraki dev projesi "Büyük İpek Yolu". Düzinelerce ülke bu ulaşım projesine katılmak istiyor. Çin, ürünlerini bu nakliye yolu üzerinden Avrupa pazarlarına ulaştıracak. Ulaşım güzergahı üzerindeki herhangi bir ülkede istikrarsız bir durum ortaya çıkarsa, bu Çin'in çıkarlarını olumsuz etkileyecektir. Çinli şirketler bazen çalıştıkları ülkede güvenlik sorunları yaşıyor. Örneğin Pakistan'da China Gezhouba Group Company Limited'in mühendislerini taşıyan bir konvoy havaya uçuruldu. Orta Asya ülkelerinde de yerel işçilerle Çinliler arasında zaman zaman gerginlikler yaşanıyor. Bu nedenle Pekin, yatırımlarını ve farklı ülkelerde çalışan çalışanlarını korumak için planlar hazırlıyor.

Çin'de askeri hazırlıklar genişledi. Pekin, bu alanda partner ülkelerle işbirliğine önem veriyor. Örneğin 107 ülkeden yaklaşık 6.000 asker Çin'in askeri merkezlerinde eğitim gördü. Çin, arkadaş sayısını artırmaya çalışıyor. Çin'de eğitim gören yabancı askeri personelden 8'i savunma bakanı olarak atandı.

Pekin'in kullandığı "yumuşak güç", ona daha fazla arkadaş kazandırmak için hesaplanıyor. Çin, ihtiyacı olan yer altı kaynaklarını farklı ülkelerde işletmekle ilgileniyor. Pekin önce o ülkeye mali destek sağlıyor, ardından yatırımları çekiyor ve üçüncü aşamada askeri işbirliği olanaklarını değerlendiriyor. Örneğin Çin, Afrika'da petrol zengini bir ülke olan Nijerya ile çeşitli alanlarda işbirliğini genişletti. Nijeryalı askerler, Çin askeri merkezlerindeki kurslara katılıyor. Çin, Nijerya ordusunu terörle mücadele operasyonları yürütmesi için eğitiyor. Bu, Nijerya ordusunun Çin'in bu ülkedeki yatırımlarını ve girişimlerini koruyabilmesi için Pekin için önemlidir. Çin, Orta Asya ülkeleriyle de aynı temelde işbirliği yapmaya çalışıyor. Orta Asya ülkeleri Çin ile ekonomik ilişkilere önem verse de Pekin askeri işbirliğinde temkinli bir pozisyonu tercih ediyor. Orta Asya ülkelerinin askeri personeli, Türkiye'deki askeri merkezlerde eğitim almakla ilgileniyor.

"Atlas" Araştırma Merkezi