Ay: Ocak 2024

Gürcüstan hökuməti son illərdə Çinlə əməkdaşlığı gücləndirib. Qarşılıqlı səfərlərin sayı artıb. Gürcüstan nümayəndə heyəti bir müddət əvvəl Çinə səfər edərək çinli həmkarlarıyla “Orta dəhliz” layihəsini müzakirə edib. Gürcüstan bu nəqliyyat dəhlizinin qısa müddətdə reallaşmasını istəyir. Ancaq bu layihənin reallaşması yalnız Gürcüstan hökumətinin istəyindən asılı deyil. Bu layihə bölgənin bir çox dövlətinin marağındadır. Önəmli olan Pekinin “Ora dəhliz” layihəsinin reallaşması iqtiqamətində addımların atılmasıdır. 

Gürcüstanın hakim “Gürcü arzusu” Partiyasının sədri və baş nazir kürsüsünə gətirilən İrakli Kobaxidze Pekindəki görüşlərində strateji tərəfdaşlığın gücləndirilməsi mövzularını müzakirə edib. Rəsmi Tbilisi Çinin Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü birmənalı şəkildə dəstəkləməsindən məmnundur. Bunda qeyri-adi heç nə yoxdur. Çin Ukraynanın da ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir. Buna baxmayaraq, Pekin Ukraynanı parçalamağa çalışan Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığını daha da gücləndirib.

Çin Gürcüstana yatırımlarını artırıb. Gürcüstanla ticarət mübadiləsinin həcminə görə Çin 4-cü sırasında qərar tutub. İki ölkə 2017-ci ildən azad ticarət barədə razılıq əldə ediblər. Çin Gürcüstanın Qara dənizdəki limanlarında pay sahibidir. Çin Gürcüstanda hidroelektrik stansiyaların tikintisinə də yatırım qoyub.

Gürcüstanda Çinlə iqtisadi sahədə əməkdaşlıqdan narazı qalanlar da var. Müxalifət və bir qrup ekspert hesab edir ki, Gürcüstanın Çindən artan asılığı Tbilisini Qərbdən və Avroatnaltik inteqrasiyadan uzaqlaşdırır. Gürcü müxalifəti hakim partiya rəhbərliyinin Çinə səfərini də tənqid edib. Müxalifət təmsilçilərinin fikrincə, hakim “Gürcü arzusu” partiyası ölkə maraqlarından çox liderləri Bidzina İvanişvilinin maraqlarına xidmət edir. Qərbin sanksiyalarından ehtiyat edən Bidzina İvanişvilinin maliyyə resurslarının bir hissəsini Çində yerləşdirdiyinə dair xəbərlər var. 

"Atlas" Araştırma Merkezi

NATO əsas diqqətini Rusiya-Ukrayna müharibəsinə yönəltməsinə baxmayaraq, Asiya və Sakit okean bölgəsinə də diqqətini artırıb. ABŞ-la yanaşı NATO da Çinin bölgədə artan rolundan narahatdır. Şimali Atlantika Bloku bu məqsədlə Çinin artan gücündən narahat olan Yaponiyaya dəstəyini artırmaq qərarını verib.

Bölgədə Çinə qarşı ABŞ, Avropa İttifaqı və Yaponiya üçbucağı formalaşmaqdadır. Yaponiyanın baş naziri Fusimo Kisido Avroatlantik məkanla birgə Hind-Sakit okean bölgəsi üçün təhlükəsizlik konsepsiyasının reallşmasını zəruri sayır. NATO və Avropa İttifaqı Tokionun konsepsiyasını bəyənib. Tokio bu konsepsiyaya ona görə ehtiyac duyub ki, Pekin Tayvanı Çinə birləşdirərsə, bölgədə durum dəyişəcək və Çinin ətraf ərazilərə, o cümlədən dənizlərə nəzarət imkanları artacaq. Yaponiyanın 2022-ci ildə qəbul etdiyi milli təhlükəsizlik strategiyasında Çinin hərbi fəallığı Yaponiya üçün böyük çağırış kimi qiymətləndirilib. Tokio Pekinin Moskva ilə strateji tərəfdaşlığının artmasından da narahatdır. Yaponiya və Cənubi Koreya AUKUS (Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ ) formatında yer almaq istəyilər. Bundan başqa bölgədə üçlü – ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya formatı təsis edilib.

Beləliklə, Asiya və Sakit Okean bölgəsində “Asiya NATO”sunun konturları görünməyə başlayıb.  Bu təsisat formalaşana qədər Yaponiya NATO ilə strateji tərəfdaşlığı gücləndirəcək. Şimali Atlantika Bloku 16 sahədə Yaponiya əməkdaşlığı genişləndirəcək. NATO bölgə ölkələrindən Cənubi Koreya, Avstraliya və Yeni Zellandiya ilə də individual əməkdaşlıq proqramları qəbul edib. Yaponiya ABŞ və NATO ilə yanaşı Böyük Britaniya ilə də ikitərəfli hərbi əməkdaşlığı genişləndirib, iki ölkə arasında Okinava adası yaxınlığında birgə hərbi təlimlər keçirilib. Vaşinqtonda iyul ayında NATO-nun yaranmasının 75 illiyi ilə bağlı yubiley tədbiri keçiriləcək. ABŞ prezidenti Co Baydenin bu tədbirdə Yaponiya, Cənubi Koreya, Avstraliya və Yeni Zellandiya iıə tərəfdaşlığı gücləndirəcək proqramın qəbul ediləcəyini bildirəcəyi gözlənilir.

“Asiya NATO”sunda Hindistanın adı çəkilməsə də, Vaşinqton Dehli ilə strateji tərəfdaşlığı gücləndirməyə çalışır. İki ölkə ticarət və malların tədarükü sahələrində əməkdaşlığın inkişafı üçün yol xəritəsi hazırlayacaq. Vaşinqton və Dehli faydalı qazıntılar, gömrük və ticarətin asanlaşdırılması, təchizat zəncirləri və yüksək texnologiyalı məhsulların ticarəti sahələrində birgə təşəbbüsləri dəstəkləyəcəklər.

"Atlas" Araştırma Merkezi   

“Financial Times” dərgisində yayımlanan məqalədə Vaşinqtonun Qırmızı dənizdə qayda-qanun yaratmaq məqsəsilə Pekinlə təmasları genişləndirdiyi bildirildi. Yəməndəki husilər əvvəlkitək ticarət gəmilərinə hücum edirlər. Vaşinqtonun Pekindən istəyi odur ki, Çin husilərin himayədarı Tehrana təsir etsin. ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Ceyk Sallivan bu məqsədlə Çin Kommunist Partiyasının beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin rəhbəri Lyu Tsyançao ilə müzakirələr aparıb. Dövlət katibi Entoni Blinken də bu mövzunu çinli həmkarı Van Yi ilə müzakirə edib. Vaşinqton Pekindən həm də onu xahiş edib ki, Tehran Yaxın Şərqdəki gərginliyi artırmasın. 

Pekin Vaşinqtonun xahişlərini dinləsə də, ciddi addmılar atmayıb. Husilər gəmilərə hücumları davam etdirdikləri kimi, Tehran da bildiyini edir, İran rəsmiləri və din xadimləri husilərin “doğru yolda” olduğuna dair açıqlamalar verirlər. Husilərin ticarət gəmilərinə hücumları Çinə mənfi təsir etsə də, Pekin vəziyyətin sabitləşməsi üçün Vaşinqtonun gözlədiyi addımları atmayıb. Pekin ona görə zəruri addımlar atmır ki, baş verənlər onun rəqibi ABŞ-ın regional problemlərini artırır. Pekinə də elə bu lazımdır. Pekinin strateji tərəfdaşı Kreml də Yaxın Şərqdə və Qırmızı dənizdə vəziyyətin gərginləşməsində maraqlıdır.

Hazırda ticarət gəmiləri Qırmız dənizdən keçmik əvəzinə Afrika qitəsini dolanmağa üstünlük verirlər. Bu isə daşınmaların qiymətini artırıb. Çünki gəmilər qısa yol əvəzinə uzun yolu seçməklə ünvana gec çatırlar ki, bu dünyada yanacaq və ərzaq qiymətlərinə mənfi təsir edir. Husilərin hücumları nəticəsində Süveyş kanalından tranzit ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 37 faiz azalıb. Bu isə Misirin gəlirlərini azaldıb.

Bu arada, ABŞ və Böyük Britaniya Yəməndə husilərin mövqelərinə zərbə vurmaqda davam edirlər. Ancaq bu zərbələrin faydası azdır, çünki husilər geri çəkilmirlər. Bir sıra dövlət, o cümlədən Qırmızı dənizdəki hazırki vəziyyətdən əziyyət çəkən Çin ABŞ və Böyük Britaniyanın Yəmənə hava zərbələrini pisləyən bəyanatlar yayıb. Əlbəttə, Pekin Qırmızı dənizdə ticarət gəmilərinə hücumların əleyhinədir, ancaq Pekin buna görə Tehran və Yəmənə təzyiq etmək fikrində də deyil. Pekin üçün önəmli olan husilərin Çinə məxsus gəmilərə hücum etməməsidir. Tehranın bu barədə husilərlə razılığı var. Husilər Çin və Rusiya gəmilərini hədəf seçmirlər. Bu Çin üçün yetərlidir. “Bloomberg” agentliyinin məlumatına görə, husilərin Çin gəmilərinə hücum etmədiyini müşahidə edən digər gəmilər Qırmız dənizi keçərkən Çin bayrağını qaldırmağa həvəslidirlər ki, onlara da toxunulmasın.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Çin lideri Tsi Cinpin keçirdiyi iclaslarda partiya üzvlərindən korrupsiya ilə mübarizəni gücləndirməyi tələb edib. Onun sözlərinə görə, ölkə üçün əsas təhlükələrdən biri biznesmenlərin dövlət idarələrində çalışanları rüşvətlə ələ almalarıdır. Çinin gəlirləri artdıqca rüşvətə meylli dövlət işçilərinin sayı azalmır.

Cinpin korrupsiya ilə mübarizədə hakim Kommunist Partiyasının mərkəzləşdirilmiş gücünü artırmasını lazım bilir. Ekspertlər hesab edirlər ki, Tsi Cinpinin hakimiyyətdə olduğu 10 ildə Çində korrupsiya ilə mübarizədə böyük uğurlar əldə edilib. Buna baxmayaraq, korrupsiya Çinin əsas problemi olaraq qalmaqdadır. Tsi Cinpin bu məqsədlə partiyada dəmir intizama üstünlük verir. Yəni vəziyyət o həddə çatdırılmalıdır ki, partiya funksionerləri rüşvət almaqdan çəkinməlidirlər. Bu çətin vəzifədir. Çünki Çin Kommunist Partiyasının təxminən 100 milyon üzvü var və onların hər birini nəzarət altında saxlamaq mümkün deyil.

Tsi Cinpin hakimiyyətə gəldiyi gündən bu yana partiyanın yüksək rütbəli nümayəndələri ilə mübarizəni genişləndirib. Halbuki, buna qədər həbs olunanlar əsasən aşağı ranqlı məmurları idi. Partiyada, hökumətdə və orduda kadr təmizlikləri həyata keçirilib. Hazırda korrupsiya ilə mübarizə dövlət müəssisələrinə və maliyyə institutlarına keçib. Misal üçün ötən il Çin Dövlət Bankının və Dövlət Sığorta Təşkilatının rəhbərliyi korrupsiya ittihamı ilə həbs olunub. Ümumilikdə Tsi Cinpinin hakimiyyətdə olduğu 10 il ərzində dövlət idarələrində çalışan təxminən 5 milyon içşiyə qarşı araşdırma aparılıb, onlardan 1.5 milyon nəfəri rüşvət ittihamı ilə müxtəlif cəzalara məhkum olunublar.

Çində son illərin ən qalmaqallı həbsləri ordu generalları arasında həyata keçirilib. Çinin raket birliklərinin komandanlığı rüşvət ittihamlı ilə həbs olunub, daha sonra müdafiə naziri dəyişdirilib. Bəzi ekspertlərin fikrincə, Tsi Cinpin bu yolla ona mane ola biləcək fiqurları da hakimiyyətdən uzaqlaşdırır.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Qərb mətbuatında Səudiyyə Ərəbistanın ABŞ-la İran arasında vasitəçi olduğuna dair yazılar yayımlanıb. Ər-Riyadın bir neçə ay əvvəl Tehranla diplomatik münasibətləri bərpa etməsinə baxmayaraq, ABŞ-la İran arasında vasitəçilik missiyasını uğurla həyata keçirdiyinə dair qənaət var.

İsrail Qəzzada hərbi əməliyyata başlayarkən, buradakı toqquşmalarla yanaşı iki böyük təhlükə haqqında proqnozlar var idi. Birincisi, İranla İsrail arasında  müharibə başlaya bilərdi. Bu halda ABŞ İsraili qorumaq məqsədilə İrana qarşı müharibədə iştirak edəcəkdi. İkincisi, İranın təsiri altında olan “Hizbullah” qruplaşması İsrail-Livan sərhədində gərginliyi artıracaqdı. Vaşinqton Tehranı xəbərdar etməli idi. Ancaq Vaşinqtonun Tehranla birbaşa rabitəsi olmadığına görə vasitəçiyə ehtiyacı var idi. Buna görə də Vaşinqton Səudiyyə Ərəbistanının imkanlarından istifadə etməyə qərar verib. Bu, Yaxın Şərqdəki toqquşmaların daha qlobal müharibəyə çevrilməsinin qarşısını almalı idi.

Ötən ilin noyabr ayında Ər-Riyadda İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının və Ərəb Liqasının Qəzzayla bağlı fövqəladə toplantıları keçirildi. İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahiyan toplantılara dəvətli idi. Bundan əvvəl Vaşinqton Ər-Riyad vasitəsilə Tehrana mesaj yollamışdı. Mesajın mahiyyəti bu idi ki, Vaşinqton İranın Yaxın Şərqdəki gərginliyin artmasında rol almamasını istəyirdi. İranın xarici işlər naziri Ər-Riyadda ölkəsinin Vaşinqtonun təkliflərinə cavabını gətirmişdi. Cavabın mahiyyəti barədə dəqiq məlumat olmasa da, İran bir qədər ehtiyatlı mövqeyə çəkildi.

Buna baxmayaraq, İsrail Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrdə İranın əli olduğuna inanır. Təsadüfi deyil ki, İsrail İranın Suriyadakı mövqelərinə zərbə endirməkdə davam edir. Bundan başqa İsraillə “Hizbullah” arasında ara-sıra toqquşmalar baş verir.

ABŞ Yaxın Şərqdəki döyüşlərin geniş miqyas almaması üçün diplomatik səylərini artırsa da, Qırmızı dənizdə gərginlik və Yəməndəki husilərin ticarət gəmilərinə hücumları münaqişə çoğrafiyasının artmasına dəlalət edir. Səudiyyə Ərəbistanı bu gərginliyin artmasından narahatdır. Bu arada, Vaşinqton Səudiyyə Ərəbistanı ilə İsrail arasında danışıqların bərpa edilməsini və iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin bərpasını da istəyir. Çünki, “Həmas” qruplaşmasının ötən ilin oktyabrında İsrailə hücumundan əvvəl İsrail bir neçə ərəb dövlətindən sonra Səudiyyə Ərəbistanı ilə də diplomatik münasibətlər quracağına ümid edirdi. Ancaq son gərginlik və Qəzzadə baş verən fəlakət buna mane oldu. Ər-Riyad Tel-Əvivin Fələstinin müstəqilliyini tanıması halında İsraillə diplomatik münasibətlər qura biləcəyini istisna eməyib. Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər naziri Feysal bin Fərhan Al Səudu bildirib ki, ölkəsi  fələstinlilər üçün dövlətin yaradılmasını ehtiva edən hərtərəfli razılaşma fonunda İsraili tanıya bilər. Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər naziri bu fikrini ABŞ-ın məşhur “CNN” televiziya kanalına son müsahibəsində bir daha səsləndirib. Ancaq İsrailin hazırkı baş naziri Benyamin Netanyahu Fələstinin müstəqilliyini tanımağa hazır deyil. Bunsuz isə bölgədə gərginliyin azalacağını söyləmək mümkün deyil.

Husilərin Qırmızı dənizdə ticarət gəmilərinə davamlı hücumları dünyada yanacaq və ərzaq qiymətlərinə təsir edib. Husilərin hücumlarından ən çox əziyyət çəkən ölkələrdən biri də Çindir. “Reuters” agentliyinin məlumatına görə, Çin şirkətlərinə məxsus malların daşınma risqləri artıb. Çindən yük daşıyan gəmilərin Süveyş kanalından istifadəsi minimuma endirilib.

Çinin nəhəng daşıma şirkətlərindən olan “COSCO” gəmilərinin İsrail limanlarına yaxınlaşmamaq barədə təlimat da verib. Bu Çinin “bir kəmər, bir yol” layihəsinin Yaxın Şərq qolunu təhlükə altına alır. Pekin layihənin reallaşması məqsədilə İranla Səudiyyə Ərəbistanını barışdırmışdı. Ancaq Yaxın Şərqdəki hazırkı gərginlik və müharibələr Pekinin planlarına zərbə vurub.

Çinin xarici işlər naziri Van Yi mövcud durumu dəyişmək məqsədilə Afrika ölkələrinə səfər edib. Van Yi Misirdə deyib ki, Çin dünyadakı münaqişə ocaqlarının söndürülməsində konstruktiv rol oynamaq istəyir. Ancaq bu hələ ki, alınmır. Misal üçün husilərin ticarət gəmilərinə hücumları Çinə mənfi təsir etsə də, Pekin İranın siyasi və hərbi dairələrinin husilərin gəmilərə hücumlardan çəkindirməsi üçün heç nə etmir. Əksinə İranın ali dini lideri husilərin mübarizəsinə dəstək verdiyini açıq ifadə edib. Digər tərəfdən Pekin Vaşinqtonun Qırmız Dənizdə azad ticarəti təmin etmək məqsədilə formalaşdırdığı ittifaqa qoşulmayıb. Pekin ABŞ və Böyük Britaniyanın Yəməndə mərkəzləşən husilərə zərbə endirilməsini tənqid edib.

Bu arada, Çin lideri Tsi Cinpinin Afrika qitəsinə diqqətinin artdığı gələn xəbərlər arasındadır. Çin-Afrika forumuna hazırlıq gedir. Çinin Afrika ölkələrinə yatırımları artıb. Misal üçün Çinin təkcə Süveyş kanalı iqtsadi zonasına yatırımlarının həcmi 8 milyard dolları keçib. Çin Misirlər yanaşı Tunislə də əlaqələri genişləndirməyə çalışır. Tunis Beynəlxalq Valyuta Fonundan kredit almaq əvəzinə ümidlərini Çinin yatırımlarına dikib. Çin kasıb Afrika ölkələrinin çarəsizliyindən istifadə etməyə çalışır. Çinin Afrika ölkələrinə yatırımları artdıqca bu ölkələrin Pekindən asılılıqları artıb. Pekin növbəti mərhələdə Afrikadakı yatırımlarını qorumaq məqsədilə qitədə hərbi bazalar formalaşdırmağı planlaşdırıb.

"Atlas" Araştırma Merkezi

OPEC ölkələri neft istehsalını azaltsalar da, bu, neft qiymətlərinin artımına təsir etməyib. “Bloomberg” agentliyi buna səbəb kimi ABŞ-ın neft istehsalını artırmasını göstərib. Səudiyyə Ərəbistanı satdığı neftin qiymətini azaldıb. Bu, rəqabət mühitində Səudiyyə Ərəbistanı neftinə olan tələbatı artırıb.

Bu arada, İran Çinə satdığı neftin həcmini azaldıb. İran öz neftini Çinə daha ucuz qiymətə satmaq istəmir. “Reuters” agentliyinin məlumatına görə, İran öz neftinə qiyməti artırmağa çalışır. İran ötən ilin dekabr ayında dəniz yolu ilə Çinə gündəlik 1.23 milyon barel nəql edib. Halbuki, noyabr ayında bu rəqəm 1.52 milyon barel idi.

Çin neftə olan tələbatının 10 fazini İrandan əldə edir. İranın Çinə neft nəqlini azaltması Çinin neftayırma zavodlarının gəlirlərini azaldacaq və bu ölkədə yanacağın qiymətini artıracaq. İranın Çinə nəql etdiyi neftin 90 faizi Çinin özəl neftayrıma zavodlarında istifadə edilir. Çinin dövlətə aid neftayrıma zavodları isə ABŞ sanksiyalarından ehtiyat edərək Tehranla enerji sahəsində əməkdaşlığa risq etmirlər.

İran öz neftinin qiymətini artırmağa çalışmaqla Rusiyanın Çinə satdığı neftin qiyməti ilə bərabərləşdirmək istəyir. Tehranın məntiqi belədir ki, Çin Rusiyadan nefti hansı qiymətə alırsa, İrandan da nefti oxşar qiymətə almalıdır. Rusiya istehsal etdiyi neftin təxminən 50 faizini Çinə satır, 40 faizi isə Hindistana nəql olunur.

İqtisadi ekspertlərin fikrincə, 2024-cü ildə neft ixrac edən ölkələr arasında qərabət artacaq. Neft ixrac edən ölkələr neftin istehsal həcmini razılaşdırmağa çalışsalar da, buna 2024-cü ildə riayət etmək çətin olacaq. Misal üçün həm Rusiya, həm də İran Qərbin sərt sanksiyalarına məruz qalıblar və ona görə də hər iki dövlət daha çox neft satmağa çalışır ki, iqtisadi itkilərini bu yolla kompensasiya edə bilsinlər.

Səudiyyə Ərəbistanı Rusiya və İrandan fərqli olaraq neftini istənilən istqamətdə rahat şəkildə sata bilir. Dövlət şirkəti olan “Saudi Aramco” köhnə acılılarına neft satmaqla yanaşı yeni alıcılar da cəlb etməyə çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı Avropanın ən böyük neft təhcizatşçısına çevrilib.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Rusiya Ukraynada işğalçı müharibəni davam etdirməklə yanaşı Yaxın Şərqdəki proseslərə də təsir etməyə çalışır. Ancaq Rusiya Yaxın Şərqdə təkbaşına fəallaşa bilməyəcəyini anladığından bu məsələdə də strateji tərəfdaşı Çinə ümid edir.

Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov bir neçə gün əvvəl çinli həmkarı Van İyə zəng edib. Nazirlər iki əsas mövzunu müzakirə ediblər. Birinci mövzu BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikası) təşkilatının beynəlxalq aləmdə gücləndirilməsi olub. Moskva və Pekin bu təşkilatın qapılarını bir çox dövlət üçün açıb, quruma yeni üzvlər qəbul olunub. Moskva və Pekin bu yolla həm tərəfdaşlarının sayını artırmağı, həm də ABŞ-ı müxtəlif bölgələrdə sıxışdırmağı hədəfləyiblər. BRİKS təşkilatında sədrlik Rusiyaya keçib. Bu ilin oktyabr ayında Kazan şəhərində BRİKS təşkilatının sammiti keçiriləcək. Rusiya bu sammiti “qlobal təhlükəsizlik və inkişaf” şüarı altında keçirmək istəyir. Pekin bu şüarı bəyənib. Buna baxmayaraq, digər BRİKS üzvləri, o cümlədən Hindistan, Braziliya, Cənubi Afrika Respublikası və ya quruma yeni üzv Səudiyyə Ərəbistanı Moskva və Pekinin anti-Qərb siyasətini dəstəkləmirlər.

Nazirlərin müzakirə etdiyi ikinci mövzu İsrailin Qəzzadakı hərbi əməliyyatı olub. Moskva və Pekin İsrailin Qəzzadakı hücum əməliyyatın dayandırlmasının vacib olduğu qənaətindədirlər. Moskva və Pekin bu məsələdə öz aralarında koordinasiyanı gücləndirməyi qərara alıblar. Hər iki ölkə bölgədə Fələstin dövlətinin yaradılmasını vacib bilirlər. Bunu elə Moskva ilə Pekinin rəqibi Vaşinqton da istəyir. Misal üçün ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken İsrailə son səfəri zamanı Fələstin dövlətinin tanınması vacibliyini israilli rəsmilərə də izah edib. Blinken bu olmadan İsrailin problemlərinin həll olunmayacağı qənaətindədir. Buna baxmayaraq, Vaşinqton Moskva və Pekinin BMT-də İsrail əleyhinə qətnamə qəbuluna imkan vermir. Sergey Lavrov və Van İ telefon danışığında bir daha Qərb blokunun Rusiya və Çinə qarşı siyasətini tənqid ediblər.

Bu arada, ABŞ və Avropa İttifaqının sərt sanksiyaları fonunda Çinin Rusiya iqtisadiyyatında payı artıb. İki ölkə arasında ticarət əməkdaşlığının həcmi 230 milyard dollara çatıb. Rusiya Çinlə Avrasiya İqtisadi Birliyi çərçivəsində də əməkdaşlığı genişləndirməyi planlaşdırıb. Bu durum Rusiyanın Çindən asılılığını artırıb.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Rəsmi İrəvan Asiya və Hindistan məhsullarının Ermənistan üzərindən Avropa bazarına daşınacağına ümid edir. Ermənistan rəsmiləri bu məqsədlə tez-tez Hindistan rəsmiləri ilə görüşür, fikir mübadiləsi aparırlar. Ermənistanın iqtisadiyyat naziri Vahan Kerobyanın sözlərinə görə, Hindistan və Ermənistan arasında İrandan keçən ticarət yolunun 2024-cü ilin may ayına kimi açılması nəzərdə tutulur. “Məqsədimiz Hindistanın Mumbay limanından Ermənistana malların daşınmasıdır” deyən erməni nazir bu ilin may ayına qədər bütün məsələləri həll edəcəyini bildirib.

Bu rəsmi İrəvanın istəyidir. Halbuki, İran və Hindistanın rəsmi İrəvanla tərəfdaşlığına baxmayaraq, bu ölkələr Ermənistan marşrutu ilə bağlı yekun qərar verməyiblər. Digər tərəfdən İran və Hindistanın əsas tərəfdaşlarından biri – Rusiya Ermənistan marşrtunun seçilməsində maraqlı deyil. Çünki İran və Hindistan Ermənistan marşrutunu seçərlərsə Rusiya nəqliyyat dəhlizindən kənarda qalacaq. Rusiya Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin Azərbaycandan keçməsində maraqlıdır.

Bu arada, Hindistanın xarici işlər naziri Subramaniam Cahşenkarın İrana səfəri diqqəti çəkib. Xarici işlər nazirləri iki ölkə arasında “İranın Çabahar limanının inkişafı üçün əməkdaşlıq haqqında” sənəd imzalayıblar. “AZƏRTAC” agentliyinin məlumatına görə, sənədə əsasən tərəflərin iştirakı ilə işçi qrupu yaradılacaq. İşçi qrupu Çabahar limanının tranzit, yükaşırma imkanının artırılmasına və texniki təchizat məsələlərinə baxacaq. İranlı nazir bildirib ki, Çabahar limanının inkişafı Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin də tranzit imkanlarını artıracaq. Çabahar limanı Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Hindistanın Mumbai limanından yüklər İranın Çabahar limanına, buradan isə Qəzvin-Rəşt-Astara (İran)-Astara (Azərbaycan) dəmir yolu ilə Rusiya və Avropa ölkələrinə daşınmalıdır. İran və Azərbaycan beynəlxalq layihədə tranzit ölkə kimi çıxış edirlər.

Hindistan keçmiş illərdə Çabahar limanının yenidən qurulması və müasir texniki vasitələrlə təmin olunması üçün 2 milyard dollar həcmində sərmayə qoymaq haqqında qərar qəbul etmişdi. Hindistan bu liman vasitəsilə həm Mərkəzi Asiya ölkələrinə, həm də Avropa ilə ticarət əlaqələrini genişləndirmək istəyir. Hindistanın Mumbai limanı regionda ən böyük yükaşırma qabiliyyəti olan limandır. Mütəxəssilərin fikrincə, bölgə ölkələrində fəaliyyət göstərən iri şirkətlər yüklərini Mumbai limanından Avropaya daha ucuz və daha tez çatdıra bilərlər. Hesablamalara görə 2025-ci ildə Cənub-Şərqi Asiya ölkələri ilə Avropa arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 200 milyard dollardan çox olacaq. Bu səbəbdən Hindistan Asiyanın əsas nəqliyyat dəhlizlərindən birinə çevrilmək istəyir. Məqsəd Cənub-Şərqi Asiya ölkələrindən yüklərin Mumbai limanında cəmlənərək Çabahar limanına daşınmasıdır. Daha sonra yüklərin əsas hissəsinin Qəzvin-Rəşt-Astara (İran)-Astara (Azərbaycan) dəmir yolu ilə birbaşa Avropaya çatdırılması planlaşdırılır.

Azərbaycan tranzit ölkə olaraq həm Çin, həm də Asiya və Hindistan məhsullarının Avropaya daşınmasında mühüm rol oynayacaq. Azərbaycan son illərdə daxili infrastrukturu genişləndirmək və ölkə ərazisindən daşınma imkanlarını artırmaq üçün milyardlarla dollar yatırım qoyub. Ermənistanın bunların heç birini etməyib. Buna baxmayaraq, İrəvan tələsir. Ermənistan hökuməti Zəngəzur dəhlizini yubatmaqla Orta dəhlizdən kənarda qalmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Rəsmi İrəvanın bu halda əsas ümidi Hindistan-İran marşrutunadır. Müəyyən həcmdə yüklərin Ermənistan üzərindən Gürcüstana, oradan da Qara dəniz limanları üzərindən Avropaya daşınması mümkündür. Ancaq bu böyük həcmlər olmayacaq. Ermənistan hökumətinin daxili infrastruktura gərəkli maliyyə xərcləmədən və Rusiya amilini nəzərə almadan Hindistan-İran marşrutuna ümidlər puça çıxa bilər.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Tayvanda prezident seçkisində (admnistrasiya rəhbəri vəzifəsi) qələbə qazanan hakim Demokratik Tərəqqi Partiyasından 64 yaşlı lideri Lay Sinde adanın “müstəqillik” siyasətindən geri çəkilməyəcəyini bəyan edib. O adanın status-kvosunun davamını dəstəkləyir.

Lay Sindenin qələbəsi gözlənilən idi. Pekindən ilk reaksiya gəlib, Çinin müdafiə naziri Cjan Syaoqan bəyan edib ki, Tayvanın müstəqilliyi qəbuledilməzdir. Tayvanda parlament seçkisində isə cüzi səs çoxluğu ilə Çinlə dialoqun tərəfdarı olan siyasi partiyalar qələbə çalışb. Adanın lideri gələcək siyasətində bu amili nəzərə almalıdır.

Buna baxmayaraq, Pekinlə Tayvan arasında dialoqun mümkünlüyü şübhə doğurur. Hakim Demokratik Tərəqqi Partiyası adanın müstəqil siyasətinin, ABŞ-la tərəfdaşlığın gücləndirilməsinin, o cümlədən Tayvanın hərbi gücünün artırılmasının tərəfdarıdır. Bu siyasət Çinin maraqlarına ziddir. Belə görünür ki, Çin lideri Tsi Cinpinin Tayvan administrasiyasının lideri Lay Sinde ilə dialoqu alınmayacaq. Halbuki, Tsi Cinpin yumşaq gücdən istifadə edərək adanı Çinə birləşdirməyə çalışır. Misal üçün Çin ada ilə ticarəti, turizm əlaqələrini gücləndirmək istəyir. Pekin Tayvana birgə iqtisadi zona yaratmağı da təklif edib. Ancaq Lay Sindenin qələbəsi ada ilə Pekin arasında əməkdaşlıq imkanlarını heçə endirib.

ABŞ prezidenti Co Bayden Tayvandakı seçkilərdən sonra yenə bəyan edib ki, Vaşinqton əvvəlkitək “vahid Çin” konsepsiyasını dəstəkləyir. Bu açıqlama Pekini sakitləşdirmək üçündür. Buna baxmayaraq, Vaşinqton Tayvanın Çinə birləşdirilməsinin əleyhinədir. Çində hesab edirlər ki, ABŞ-ın dəstəyi olmadan Tayvan birləşməyə müqavimət göstərə bilməz. Tsi Cinpin hakim Kommunist Partiyasının son qurultayında bəyan etmişdi ki, birləşmə danışıqlar yolu ilə alınmasa Pekin başqa üsullardan istifadə edəcək, yəni ordunun imkanlarından faydalanacaq.

Buna baxmayaraq, xarici ekspertlər Çinin Tayvanı zorla adaya biləşdirəcəyinə risq etməyəcəyi qənaətindədirlər. Onların fikrincə, adanın zorla Çinə birləşdirilməsi Pekinə xeyli problem yaradacaq. Birincisi, bu regional müharibəyə səbəb olacaq, xeyli canlı itki olacaq. İkincisi, Vaşinqton və Brüssel Çinə qarşı sərt sanksiyalar tətbiq edəcəklər ki, bu Çin iqtisadiyyatına mənfi təsir edəcək. Üçüncüsü, Çinin qonşu ölkələrlə münasibətləri daha da gərginləşəcək. Çünki ABŞ-la bərabər qonşu ölkələr də Tayvanın Çinə zorla birləşdirilməsinin əleyhinədirlər. Misal üçün Yaponiya Tayvanın Çinə birləşdirilməsini istəmir. Tokio Tayvanın Çinə birləşməsi nəticəsində Pekinin adanın yaxınlığından keçən ticarət gəmilərinə nəzarət edəcəyindən narahatdır.

Bu arada, “Bloomberg” agentliyi Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Devid Kemeronun da Çindən ehtiyat edilməsi gərəkliyini bildirib. Kemeron buna misal kimi vaxtilə Çinə birləşdirilən Honq-Konqda vəziyyətin gərginləşməsini və Sintzyan bölgəsində uyğurlara edilən zorakılığı göstərib.

Avropa İttifaqı Tayvanda keçirilən seçkiləri alqışlasa da, ada ətrafındakı ümumi vəziyyətlə bağlı narahatlığını da bəyan edib. Brüsselin bəyanatında yazılıb ki, boğazda sülh və sabitlik təkcə region üçün deyil, bütün dünya üçün vacibdir. Bununla Brüssel Pekini xəbərdar edib ki, zorla birləşdirilmə bölgədə vəziyyəti gərginləşdirəcək və bu halda Avropa İttifaqı Çinə qarşı sərt sanksiyalar tətbiq edəcək.

"Atlas" Araştırma Merkezi