Ay: Mayıs 2024

Böyük Britaniya Ukraynaya hərbi dəstəyini artırıb. Bu Londonla Kiyev arasında strateji tərəfdaşlıq sazişinə uyğundur. Böyük Britaniya Amerika Birləşmiş Ştatları ilə birgə Rusiya ordusunun Ukraynada irəliləməsinin qarşısının almağa çalışır. Vaşinqton və London əvvəlcə Ukraynaya göndərdiyi raketlərin Rusiya ərazisini hədəf almasını istəmirdilər. Bu Vaşinqtonla Londonun Kremlə də mesajıydı ki, müharibənin genişlənməsini istəmirlər. Ancaq aylar keçdikcə Vaşinqton və London mövqelərini dəyişdirdilər. Rusiya Ukrayna şəhərlərini raketlərlə vurduğuna görə, Vaşinqton və London da Ukraynanın Rusiya ərazisini hədəf alması hüququnun olduğunu tanıdı.

Bu arada, Londonla Pekin arasında münasibətlər gərginləşib. Böyük Britaniyanın müdafiə naziri Qrant Şapps ölkəsinin və ABŞ-ın kəşfiyyat məlumatlarına istinadən  bildirib ki, Çin Rusiyaya hərbi texnika göndərməyi planlaşdırır. Müdafiə naziri bununla bağlı Moskva ilə Pekin arasında razılaşmanın olduğunu deyib. Rusiyanın Çin, İran və Şimali Koreya ilə birgə hərbi ittifaq formalaşdırdığını Vaşinqtondakı mənbələr də iddia ediblər. NATO-nun ümumi büdcəsinin artırılması gərəkliyi məhz bu amillə izah edilib.

Çin Xarici İşlər Nazirliyi Böyük Britaniya müdafiə nazirinin və bu ölkənin siyasətçilərinin Çin əleyhinə açıqlamalarını əsassız və təxribatçı adlandırıb. Pekin hesab edir ki, müharibənin genişlənməsinə Çin deyil, Böyük Britaniyanın siyasəti səbəb olub. Pekin buna misal kimi Londonun iki il əvvəl Moskva ilə Kiyev arasında mümkün razılaşmanı pozduğunu göstərib. Pekin tərəflər arasında İstanbul görüşünü nəzərdə tutub. Çin rəsmilərinin fikrincə, London daha sonra Kiyevə təsir edib və Moskva ilə razılaşma pozulub. Halbuki, Kreml Rusiya qoşunlarının Ukrayna ərazisini tərkindən imtina edib. Buna baxmayaraq, Pekin sülhə Londonun mane olduğu qənaətindədir. Çinin sülh tərəfdarı olduğunu vurğulayan Pekin dialoqu dəstəklədiyini bildirib.

Bütün hallarda Çin hərbi gücünü artırmaqdadır. Çin lideri Si Cinpin ölkənin hərbi büdcəsinin artırılmasına qərar verib. Çinin Tayvan adası ətrafında genişmiqyaslı hərbi təlimləri buna misaldır. Tayvanı Çin ərazisi kimi dəyərləndirən Pekin adanın separatçı prezidenti ilə təmas qurmaq istəmir. Pekinin mövqeyi dəyişməzdir:  “Tayvan dövlət haqqı olmayan Çinin əyalətlərindən biridir”. Ada hakimiyyəti bu yanaşma ilə razı deyil.

Bu arada, Çin  məxfi saxlamağa çalışdığı müxtəlif hərbi proqramlar həyata keçirir. Bu hərbi proqramlar innovasiyalara əsaslanır. Misal üçün Çin öz donanmasını modernləşdirmək və regiona nəzarəti gücləndirmək məqsədilə dünyanın ilk iki gövdəli dron daşıyıcısını hazırlayır. Çin yeni texnologiyaları müxtəlif dövlətlərdən əldə etdiyi məxfi sənədlər əsasında reallaşdıra bilib. ABŞ-da son həbslərdə ikili vətəndaşlığı olan şəxslərin Çinə hərbi məlumatlar ötürüldüyü aşkarlanıb.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Rusiya – NATO münasibətləri gərginləşib. Şimali Atlantika Bloku Rusiyanın Ukraynada cəbhə xəttini yarmağa çalışmasından narahatdır. NATO-nun Brüsseldəki mənzil qərargahında Ukrayna üçün ən pis ssenariləri nəzərdən keçirməyə başlayıblar.

Bu arada, NATO baş katibi Yens Stoltenberqin ritorikası sərtləşib. Baş katib Kremllə yanaşı Rusiyaya dəstək verən dövlətləri də hədəf seçib. Yens Stoltenberq Sofiyada NATO Parlament Assambleyasının iclasında çıxışı zamanı deyib ki, Çin Rusiyanın müharibə iqtisadiyyatını dəstəkləyir. Baş katibin sözlərinə görə, Çin Rusiya ilə iqtisadi əlaqələri gücləndirməklə və ikili təyinatlı avadanlıqların çatdırılmasını təmin etməklə faktiki Rusiyanın müharibə iqtisadiyyatını dəstəkləmiş olur. Yens Stoltenberq başqa bir məqama da diqqəti yetirib: “Çin heç bir mərhələdə Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünü pisləməyib. Əksinə Çin Rusiya ilə iqtisadi ticarət əlaqələrini gücləndirib”. NATO baş katibi buna misal kimi Rusiyanın ona lazım olan mikroelektronikanın 90 faizini Çindən aldığını bildirib: “Bu mikroprosessorlar, mikroelektronikadan Rusiya raketlər, döyüş tankları, təyyarələr yaratmaq üçün istifadə edir və sonradan bunlar Ukraynaya qarşı amansız müharibə aparmaq üçün istifadə olunur”.

Beləliklə, Yens Stoltenberqin məntiqinə görə, Çinin iqtisadi dəstəyi olmasaydı, Rusiya Ukraynaya qarşı müharibəni tam gücü ilə apara bilməzdi. NATO baş katibi hesab edir ki, Kreml Çindən asılı vəziyyətə düşüb və bu gələcəkdə Rusiyaya əlavə problemlər yaradacaq. Pekin NATO baş katibinin iddialarını rədd edib.

Bu arada, ABŞ sualtı qayıqlarında nüvə silahı olan qanadlı raketlərin yerləşdirilib-yerləşdirilməməsi ilə bağlı mühüm qərarla üz-üzədir, bu, Çin və Rusiya ilə artan gərginlik fonunda onun çəkindirmə strategiyasını yenidən formalaşdıra bilər. Söhbət qanadlı raketlərin Virciniya sinifli nüvə sualtı qayıqlarından yerləşdirilməsindən gedir. Pekinin Tayvanı ram etməyə çalışması ABŞ və NATO-nun diqqət mərkəzindədir. Çinin Tayvan ətrafında genişmiqyaslı hərbi təlimləri beynəlxalq aləmdə böyük əks-səda doğurub. Çin ada ətrafında hərbi təlimlərə 62 təyyarə və 27 gəmi cəlb edib. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Vanq Venbin mətbuat konfransında deyib ki, “Tayvanın müstəqilliyi” ilə məşğul olanlar üçün çıxılmaz vəziyyət yaranacaq və “Tayvanın müstəqilliyi”nə dəstək vermək yalnız əks nəticə verəcək. Çinin qonşu ölkələrlə davam edən ərazi mübahisələri bölgədə əlavə gərginlik yaradır. NATO Avropa təhlükəsizliyinin təminatçısı olaraq Rusiyanı durdurmağa çalışmaqla yanaşı Çinlə də qarşıdurma içərisindədir.

"Atlas" Araştırma Merkezi

“Böyük yeddilər” Çinin artan iqtisadi gücündən narahatdır. “Bloomberg” agentliyinin məlumatına görə, “böyük yeddilər” Çinin iqtisadi gücündən qorunmaq üçün “ortaq cəbhə” formalaşdırmağa qərar veriblər. Bununla bağlı layihə üzərində iş gedir. Həmin sənəddə “böyük yeddilər” qlobal iqtisadiyyatı və təhlükəsizliyi gücləndirmək məqsədilə aralarındakı əməkdaşlığı gücləndirməlidirlər.

“Böyük yeddilər” bununla etiraf edirlər ki, ayrı-ayrılıqda Çinlə mübarizə apara bilmirlər. Ona görə də Qərbin inkişaf etmiş yeddi ölkəsi sistemli mübarizəyə ehtiyac duyur. “Böyük yeddilər” aralarındakı ixdalın və ixracın kənar təsirlərdən qorunmasını təmin etməlidirlər. Kənar təsir dedikdə Çini nəzərdə tuturlar. Bunun alınacağı çətin görünür. Çünki Qərb ölkələrinin Çinlə ticarətindəki rəqəmləri fərqlidir, vergilər də eyni deyil. Bütün bunları sistemləşdirmək çətin olacaq. Məsələ burasındadır ki, “böyük yeddilər”ə üzv olan dövlətlər illər boyu “azad və ədalətli ticarətin” tərəfdarı olublar. İndi isə bu prinsipdən geri çəkiləcəklərini elan edirlər. Qərb ölkələri Çinlə azad və ədalətli ticarətə hazır deyillər. Digər tərəfdən Pekin Çindəki istehsala subsidiyalar ayırır ki, bunun özü də azad və ədalətli ticarətə müsbət təsir etmir. Qərb ölkələri ucuz Çin məhsulları ilə rəqabət apara bilmirlər. Çin isə ixracata yönəlik istehsalı ildən ilə artırır.

Bu arada, “Reuters” agentliyinin xəbərinə görə, ABŞ Ticarət Nümayəndəliyi elektrik avtomobilləri və onların akkumulyatorları, kompüter çipləri və tibbi məhsullar da daxil olmaqla, Çin məhsullarına kəskin tarif artımlarının avqustun 1-dən qüvvəyə minəcəyini açıqlayıb. Ağ Ev sahibi Cozef Bayden adı çəkilən Çin məhsullarına idxal rüsumlarını 100 faizdən çox artırmağa qərar verib. Bayden əvvəlki prezident Donald Tramp da Çin məhsullarına tətbiq edilən tarifləri artımışdı. Artan tariflər həm də Amerika işçilərini ucuz Çin idxalının qorxulu selindən qorumaq üçün nəzərdə tutulub. Böyük Britaniya da oxşar qərarlara hazırlaşır. Londonda beynəlxalq məsələlər üzrə beyin mərkəzi sayılan “Chatham House”da bununla bağlı müzakirələr keçirilib. London hesab edir ki, son illərdə süni intellekt ətrafında qızğın rəqabət dünyada güc dinamikasını dəyişdirmək iqtidarındadır və bu sahədə Çindən geri qalmaq olmaz.

"Atlas" Araştırma Merkezi

İsveçrədə 15-16 iyun tarixlərində Ukraynaya həsr olunmuş Sülh Forumu keçiriləcək. Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski bu foruma bir çox dövlət liderini dəvət edib. Zelenski xüsusi olaraq ABŞ Prezidenti Cozef Baydenin və Çin lideri Si Cinpinin tədbirə qatılmasını istəyir. Zelenski bu iki dövlətin liderinə şəxsən çağırış edib. Ukrayna prezidenti hesab edir ki, ABŞ və Çin liderlərinin tədbirə qatılması sülhü yaxınlaşdıra bilər.

Zelenskinin istəyinə baxmayaraq, ABŞ və Çin liderlərinin tədbirə qatılacağı çətindir. Əlbəttə, ABŞ İsveçrədəki Sülh Forumunda təmsil olunacaq. Ancaq şəxsən Ağ Ev sahibinin tədbirə qatılacağı sual altındadır. Yaşlı Cozef Bayden enerjisini prezident seçkisindəki rəqibi olacaq Donald Trampla mübarizəyə xərcləmək istəyir. Çin lideri Si Cinpin isə Rusiyanın iştirak etmədiyi tədbirə qatılmaq istəmir. “Politico” nəşrinin məlumatına görə, Si Cinpin Çindən İsveçrədəki tədbirə kimsənin qatılmasını da istəmir. Digər tərəfdən Çin rəsmiləri Tayvan ətrafında gərginlik fonunda amerikalı həmkarları ilə eyni masada oturmaq istəmirlər.

CNN-in verdiyi məlumata görə, Pekinin ada ətrafında böyük hərbi təlimlər keçirməsindən bir neçə gün sonra ABŞ senatorları Tayvana səfərləri zamanı ada sakinlərini Çindən qoruyacaqlarını vəd veriblər. Nümayəndələr Palatası Xarici Əlaqələr Komitəsinin rəhbəri Tayvanda açıqlama verərək ABŞ-ın 1979-cu ildə qəbul olunan Tayvanla münasibətlər haqqında qanuna əsasən bu ölkəyə silah-sursat təchizatını davam etdirəcəyini bildirib. O bildirib ki, Tayvan beynəlxalq hüququn digər subyektləri kimi özünümüdafiə hüququna malikdir. Maykl Makkol təlimləri “demokratiyanı cəzalandırmaq üçün hədə-qorxu taktikası” kimi qiymətləndirib. Amerikalı senatorların Tayvana səfəri və orada verdiyi açıqlamalar Çin-ABŞ münasibətlərini daha da gərginləşdirəcək.

İsveçrədəki tədbirə 80-ə yaxın dövlətin təmsilçisi qatılacaq. Tədbirə qatılmayacaq dövlətlər arasında Braziliya və Cənubi Afrika Respublikası da var. Bu iki dövlət Rusiya və Çinin yer aldığı BRİCS təşkilatının üzvüdürlər. Buna baxmayaraq, BRİCS üzvlərindən Hindistan İsveçrdəki Sülh Forumunda iştirak edəcək.  Kiyev Cənubi Qafqaz ölkələrinin də Sülh Forumunda iştirakına ümidlidir.

Volodimir Zelenski “Reuters” agentliyinə verdiyi müsahibədə Sülh Forumunda əsas 3 mövzuya diqqət yetiriləcəyini bildirib. Bu nüvə təhlükəsizliyi, Qara dənizdə gəmilərin sərbəst hərəkət etmələri və müharibə dövründə oğurlanan ukraynalı uşaqların geri qaytarılmasıdır. Hər 3 mövzunun Rusiyaya dəxli var. Çünki Ruiya Ukraynada atom elektrik stansiyalarını təhlükə altında saxlayır, Qara dənizdə gəmilərin üzmələrinə müxtəlif əngəllər yaradır və işğal etdiyi ərazilərdə ukraynalı uşaqları Rusiyaya köçürür. İsveçrədəki forumda Rusiyanın işğala son verməsi vacibliyi barədə müzakirələr aparılmayacaq. Çünki bu halda bir sıra dövlət tədbirə qatılmayacaqdı. Kiyev müzakirə etmək istədiyi 9 mövzudan ancaq 3-nün müzakirəsini lazım bilib ki, iştirakçı sayı çox olsun. Zelenski ümid edir ki, Sülh Forumu Rusiyaya təzyiqin artırılmasına şərait yaradacaq.

"Atlas" Araştırma Merkezi

ABŞ-da bu ilin noyabr ayında keçiriləcək prezident seçkisində rəqiblər bəllidir. Bu Ağ Evin hazırki sahibi Cozef Bayden və keçmiş prezident Donald Trampdır. Ancaq hər ikisiylə bağlı müəyyən sualla da mövcuddur. Cozef Baydenin yaşı və xəstəliyi ona prezident yarışmasında əngəl ola bilər. Ona görə belə ehtimallar da səslənir ki, Cozef Bayden mübarizədən geri çəkilərək partiyadaşlardan birinə üstünlük verə bilər. Donald Trampla bağlı isə müəmma bundan ibarətdir ki, ona qarşı müxtəlif məhkəmə çəkişmələrə var və araşdırmalar yekunlaşmayıb.

Namizədlərlə bağlı müzakirələrlə yanaşı Vaşinqtondakı dairələri bir sual da narahat edir: Kənar dövlətlər prezident seçkisinə yenə müdaxilə edəcəklərmi? Donald Trampla Hillari Klinton yarışanda Rusiyadakı dairələrin namizədlərdən birinə qarşı kiberhücumlar təşkil etdiyi və saxta ünvanlardan dezinformasiyalar yaydığı iddia edildi. Bir qrup ekspert məhz bu hücumların nəticəsi olaraq Hillari Klintonun Donald Trampa məğlub olduğunu bildirdilər. Hazırda Rusiya ilə yanaşı İran və Çinin də adı çəkilir.

Amerikanın Milli Kəşfiyyat rəhbəri Avril Haynes bir müddət əvvəl ABŞ Senatında keçirdiyi görüşdə Rusiya, Çin və İranın 2024-cü ilin noyabrında ölkədə keçiriləcək prezident seçkilərinə müdaxilə etməyə çalışacağını bildirib. “Rusiya, Çin və İranın qeyri-hökumət təşkilatları da daxil olmaqla, ABŞ-da prezident seçkilərinə təsir etməyə çalışan xarici aktorların sayı artmaqdadır”, – deyə, Avril Haynes sözlərinə əlavə edib.

ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken də hesab edir ki, Rusiya və Çin Amerikada prezident seçkisində müdaxiləyə hazırlaşır. Blinkenin bir müddət əvvəl Çinə səfəri və Pekindəki görüşləri onun mövqeyini dəyişməsinə səbəb olmadı. Blinken Pekinə səfərinin nəticələri barədə “CNN” televiziya kanalına müsahibə verərkən, Çinin seçkilərə müdaxilə cəhdləri barədə faktlara malik olduğunu səsləndirib. Halbuki, Çin lideri Si Cinpin ötən ilin noyabrında Asiya və Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq sammitinin San-Fransiskoda keçirilən görüşündə ABŞ prezidenti Cozef Baydeni inandırmağa çalışmışdı ki, Pekin Amerikadakı seçkilərə müdaxilə etməyəcək. Əslində seçkiyə müdaxilə Çin üçün heç nəyi dəyişməyəcək. Donald Tramp vaxtilə Çinə qarşı sərt iqtisadi qaydaların tətbiqini təmin etmişdi. Bayden prezidentliyi dövründə Trampın bu siyasəti davam etdirib, Çin məhsullarına vergiləri artırıb.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Çinin Tayvan bölgəsindəki hərbi təlimlərə başlaması beyməlxalq aləmdə böyük narahatlıq yaradıb. Çin silahlı qüvvələri hərbi təlimlər vasitəsilə adanı mühasirəyə alıb və real döyüş imkanlarını yoxlamaq üçün müxtəlif ssenarilər tətbiq edib. Çin ordu komandanlığının yaydığı xəritələrdə hərbi gəmilərin adanın hər tərəfində yerləşdirildiyi göstərilib. Çin ordusu ada ətrafında real döyüş imkanlarını nəzərdən keçirir. Çin komandanlığının yaydığı bəyanatında bunlar yazılıb: “Manevrlər Tayvanın müstəqilliyini müdafiə edən separatçı qüvvələr, eləcə də kənardan müdaxilə etməyə çalışan qüvvələr üçün ciddi xəbərdarlıq və cəzadır”.

Təlimlər Tayvan boğazında, Tayvanın şimalında, cənubunda və şərqində, eləcə də Tayvanın nəzarətində olan Kinmen, Matsu, Vuqiu və Dongyin adalarının ətrafındakı ərazilərdə keçirilir, komandanlığın bəyanatında deyilir ki, Çin ilk dəfə bu miqyasda təlimlər keçirir. Çin dövlət mediası bildirib ki, təlimlərdə raketlər daşıyan onlarla döyüş təyyarəsi iştirak edir. Tayvanın müdafiə nazirliyi təlimləri pisləyərək, adanın ətrafındakı bölgələrə qüvvələr göndərdiyini, hava hücumundan müdafiə və quru raket qüvvələrinin hədəfləri izlədiyini və ərazisini qoruya biləcəyinə əmin olduğunu bildirib. Çinin hərbi təlimləri Tayvana yaxınlaşmaq istəyən ticarət gəmilərinə mane olur. Bunun isə dünya ticarətinə mənfi təsiri haqqında rəylər verilir. Yarımkeçiricilərin istehsalının böyük hissəsi Tayvanda həyata keçirilir.

Pekin hərbi təlimlər vasitəsilə Tayvanda yeni prezidentin andiçmə mərasiminə cavab verib. Bu ilin başlanğıcında Tayvanın prezidenti seçilən Lai Çinq-Tenin bugünlərdə keçirdiyi andiçmə mərasimi Pekində narazılıqla qarşılanıb. Adanın hazırki prezidenti və onun lideri olduğu partiya müstəqilliyin tərəfdarıdır. Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi Lainin çıxışını “rüsvayçı” adlandırıb.  Çinin dövlət televiziyası olan CCTV, Lainin andiçmə nitqinin “son dərəcə zərərli” olduğunu və Çinin əks tədbirlərinin qanuni və zəruri olduğunu bildirib. Halbuki,  Lainin Çinlə danışıqlar təklifini Pekin dəfələrlə rədd edilib. Pekin Tayvanın gələcəyini adanın 23 milyon əhalisinin deyil, yalnız Çinin 1,4 milyard əhalisi həll edə biləcəyi qənaətindədir.

ABŞ-ın bölgədəki yüksək rütbəli generalı mayın 23-də bildirib ki, Çin 2023-cü ildən başlayaraq Tayvan boğazlarında hərbi təlimlərə ara verməyib. ABŞ-ın Hind-Sakit Okean Komandanlığının müavini general-leytenant Stiven Sklenka Kanberradakı çıxışında deyib ki, təlimlərdə Çin Xalq Azadlıq Ordusu Tayvanın dəniz və hava blokadasını, amfibiya hücumlarını və əks-müdaxilə əməliyyatlarını simulyasiya edib.

Mövcud vəziyyət Vaşinqtonla yanaşı Tokionu da ciddi narahat edib. Çinin Tokiodakı səfiri Yaponiyanın məsələyə müdaxilə edəcəyi halda yapon xalqının “odun içinə atılacağını” bildirib. Bu açıqlama Yaponiya Xarici İşlər Nazirliyinin narazılığına səbəb olub. Nazirlik səfirə xəbərdarlıq edib. Yaponiya Nazirlər Kabinetinin baş katibi Yoşimasa Hayaşi jurnalistlərə bildirib ki, “Tokioda çalışan  səfirin belə bir şərh verməsini son dərəcə yersiz hesab edirik və dərhal buna qarşı kəskin etirazımızı bildirdik”. Ümumiyyətlə Çinlə Yaponiya arasındakı münasibətlər son aylarda gərginləşib. Yaponiyanın Filippinlə birgə ABŞ-la üçlü ittifaq yaratması Pekinin narahatlığına səbəb olub.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Pakistan Çinlə ittifaqı gücləndirmək siyasətinə sadiqdir. İki ölkə arasında iqtisadi əlaqələr inkişaf etməklə yanaşı ortaq layihələrin sayı da artıb. Çin yük daşımalarda Pakistan limanlarından istifad edir. İslamabad Qvadar limanını Pakistan üçün sabitlik, sülh və firavanlıq simvolu sayır. Çin konteynerləri bu limandan gəmilərə yüklənir. Açılışı 2016-c ildə həyata keçirilən bu liman Çinin “bir kəmər, bir yol” layihəsinin tərkib hissəsinə daxildir.

Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizinin (CPEC) başlanğıcı kimi qəbul edilən layihəyə böyük ümidlər var. Əsas məqsəd Çinin qərbindəki Sincan əyalətini Pakistan vasitəsilə dənizlə birləşdirməkdir. Bu, Çin üçün ticarət yollarını qısaldacaq və Malayziya ilə Sumatra arasında Hind və Sakit Okeanları birləşdirən dar su yolu olan mübahisəli Malakka boğazının boğulma nöqtəsindən qurtulmağa kömək edəcək. Pakistan isə Çin tərəfindən maliyyələşdirilən 2000 kilometrlik dəhliz boyunca ticarət, infrastruktur və sənaye artımından faydalanacaq. Artıq qurulmuş Karaçi limanına əlavə olaraq, dəhlizi qlobal gəmiçilik şəbəkəsinə qoşmaq üçün Qvadar seçilib. Kiçik balıqçı şəhəri İran sərhədi yaxınlığında, Kəraçidən təxminən 500 kilometr aralıda yerləşir. Qvadar qlobal neft ticarətinin kəsişməsində yerləşir. Buna görə də Qvadarı ikinci Dubaya çevrilə biləcəyini söyləyənlər var.

Çin Pakistandakı layihələri maliyyələşdirir. Çinin layihələrə xərclədiyi pullar yekunda özünə qalır. Bu model demək olar ki, bir növ Çin şirkətləri üçün subsidiya rolunu oynayır. Çin bankları müxtəlif hökumətlərə borc pul verir, sonra həmin pullar Çin tikinti şirkətlərinə verilir və zamanla kredit banka qaytarır. Bu o deməkdir ki, pul əslində heç vaxt Çini tərk etmir. Çin eyni üsulla Afrika ölkələrinin limanlarına da yatırımlarını artırıb. Kamerunda yeni tikilmiş Kribi limanı sıx və çox dayaz Douala limanını əvəz edəcək, Nigeriyada isə Laqos limanı 100 kilometrdən az məsafədə yeni açılmış Lekki dərin dəniz limanı ilə tamamlanır. Hər iki liman Çin dövlət şirkətləri tərəfindən maliyyələşdirilib və tikilib. Şri-Lanka hökuməti 2017-ci ildə Çinə əsasında Kolombo limanını əlavə etmək üçün nəzərdə tutulmuş nisbətən yeni Hambantota limanının əksər hissəsini 99 illiyinə icarəyə verdi.

Çinin limanlara artan marağına baxmayaraq, bu limanlar hələ tam gücüylə işləmir. Yeni limanlar dəniz daşınmasında əhəmiyyəti rola malik deyillər. Ticarət şirkətləri dəniz daşımalarında ənənəvi istiqamətlərdən istifadə edirlər. Çin və Pakistan bu durumu dəyişməyə çalışırlar.

Çinlə Pakistan arasında siyasi təmaslar da üst səviyyədədir, iki ölkənin rəsmiləri tez-tez görüşür, fikir mübadiləsi aparırlar. Çinin xarici işlər naziri Van Yi bir neçə gün əvvəl Pekində pakistanlı həmkarı İshak Darla görüşüb. Van Yi həmin görüşdə ikitərəfli əlaqələri müzakirə etməklə yanaşı ABŞ-ın siyasətini sərt tənqid edib. Van Yi ABŞ-ın Çinə qarşı ədalətsiz sanksiyalarının ticarət əlaqələrinə mənfi təsirindən danışıb. Van Yi bütün bunları pakistanlı həmkarına ona görə deyib ki, iki ölkə Amerikanın hegemoniyasına qarşı birgə mübarizə aparsınlar. İslamabad Pekinin strateji tərəfdaşı kimi Çini dəstəkləməyə hazırdır.

Buna baxmayaraq, iki ölkə arasında da zaman-zaman suallar yaranır. Çinin Pakistanda həyata keçirdiyi böyük iqtisadi layihələrdə iştirak edən çinlilərlə yerli əhali arasında ara-sıra toqquşmalar qeydə alınır. Əfqanıstanda hakimiyyətdə olan Taliban rejiminin Pakistanla münasibətlərdə gərginliyi mövcuddur, sərhəddə silahlı insidentlər olur. Pakistanın özündə də Talibana bağlı qruplar var. Həmin qrupların üzvlərinin çinli işçilərə hücum etmələri barədə xəbərlər yayılır. Halbuki, Pekinin Talibanla da sıx dialoqu var.

 "Atlas" Araştırma Merkezi

ABŞ prezidenti Co Bayden administrasiyası ölkəsinin süni intellektini Çin və Rusiyadan qorumaq səylərində yeni cəbhə açmağa hazırlaşır. Bayden ötən ilin oktyabr ayında fərman verərək süni intellekt çalışmalarının dövlət nəzarətinə götürülməsinə qərar verib. ABŞ mediası prezidentin bu qərarını aqressiv adlandırsa da, bu işdə ixtisaslaşanlar vurğulayırlar ki, Amerikanın buna ehtiyacı var idi. Ən maraqlısı odur ki, süni intellekt çalışmalarının dövlət nəzarətinə alınmasını bu işlə məşğul olan şirkətlər də dəstəkləyib. Prezidenti fərmanında süni intellektin yeni standartlarının tətbiqi və təhlükəsizliyi nəzərdə tutulub. Könhə sistemlərlə rəqiblərlə mübarizə aparmaq çətindir.

Çin süni intellekt bazarında mövqelərini gücləndirməyə çalışır. Vaşinqton bundan xeyli narahatdır. Vaşinqtonun həyata keçirdiyi tədbirlər Pekinin hərbi məqsədlər üçün qabaqcıl texnologiyanın inkişafını ləngitməyi hədəfləyir. Bundan başqa Vaşinqtonun planları Çinə mürəkkəb süni intellekt çiplərinin ixracını əngəlləmək üçün son iki il ərzində həyata keçirilən bir sıra tədbirləri tamamlayacaq. Bununla belə, tənzimləyicilər vasitəsilə sənayenin sürətlə inkişafı ilə ayaqlaşmaq çətin olacaq. Çinin ABŞ-dakı səfirliyi Ağ Evin qərarlarını “Çinin qəti şəkildə qarşı çıxdığı tipik iqtisadi zorakılıq və birtərəfli zorakılıq aktı” kimi qiymətləndirərək, Pekinin ölkə maraqlarını qorumaq üçün “lazımi tədbirləri” görəcəyini bildirib. Pekin Ağ Evin Çinə qarşı hər qərarını “azad ticarətə” maneə kimi qiymətləndirir.

ABŞ-ın rəsmi dairələri və özəl sektor tədqiqatçıları narahatdırlar ki, rəqiblər məlumatları ümumiləşdirmək və məzmun yaratmaq, aqressiv kiberhücumlar etmək və hətta güclü bioloji silahlar yaratmaq üçün böyük həcmdə mətn və şəkil modellərindən istifadə edə bilərlər. Microsoft şirkəti hesabatında bildirib ki, Çin və Şimali Koreya hökumətlərinə bağlı haker qrupları, eləcə də Rusiya hərbi kəşfiyyatı və İran İnqilabı Keşikçiləri müxtəlif modellərdən istifadə edərək haker çalışmalarını təkmilləşdirirlər. Bu dövlətləri dəstəklədiyi haker qruplarıyla mübarizə aparmaq getdikcə çətinləşir.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Bu ilin başlanğıcında Tayvanın prezidenti seçilən Lai Çinq-Tenin andiçmə mərasimi Pekində narazılıqla qarşılanıb. Adanın hazırki prezidenti və onun lideri olduğu partiya müstəqilliyin tərəfdarıdır. Lai Çinq-Te Pekinlə dialoq tərəfdarı olsa da, Çin hakimiyyəti onunla müzakirəni hələ məqbul saymır. Pekin hesab edir ki, Tayvanın prezidenti adada Çinlə yaxınlaşmaq istəyən vətəndaşlara və siyasi partiyalara təzyiq edir. Bu gərginlik Çinlə Tayvanın sülh yolu ilə birləşməsi imkanlarını azaldır.

Tayvanda müxalif partiyaların nümayəndələri prezidentə Pekinlə münasibətlərdə gərglik yaratmamağı tövsiyyə ediblər. Mövcud vəziyyətə Çin-ABŞ münasibətləri də təsir edir. Pekin Tayvanda separatçı fəaliyyətləri məhdudlaşdırmağa çalışarkən, Vaşinqton əksinə ada rəhbərliyinə dəstəyini davam etdirir. Ağ Ev administrasiyası eyni zamanda Ukrayna və Qəzzada müharibə davam edərkən Asiya və Sakit Okean bölgəsində yeni münaqişədə maraqlı deyil. Vaşinqton Tayvanla Çin arasında qarşıdurma istəmir, ancaq eyni zamanda Pekinin adaya qarşı hərbi təzyiqini artırmasının əleyhinədir. Buna görə də Pentaqon Tayvanı silahlandırmaqda davam edir. Bu isə öz növbəsində Çinlə ABŞ arasında münasibətləri gərginləşdirir.

“The New York Times” qəzetində yayımlanan məqalədə bildirilib ki, Tayvan prezidenti Vaşinqtona Pekinlə qarşıdurmaya getməyəcəyini vəd verib. Ancaq buna riayət etmək çətindir. Çünki Tayvan prezidenti adanın Çinə birləşməsinin əleyhinədir. Tayvan prezidenti Pekinlə dialoqun əvəzinə ABŞ-ın adaya hərbi dəstəyinin artırmasını istəyir.

Bu arada, Çin lideri Si Cinpin hədəfə çatmağı arzulayır. O hakimiyyətdə olduğu dövrdə Tayvanı Çinə birləşdirməyə çalışacaq və bunu çıxışlarda da bildirib. ABŞ-da noyabr ayında prezident seçkisi keçiriləcək. Noyabra qədər ABŞ-da siyasi hərarət və rəqabət artacaq. Pekin bu vəziyyətdən istifadə edərək Tayvana təzyiqi artıracaq.   “Al Jazeera” televiziya kanalının xəbərinə görə, Çin hərbi gəmilərinin Tayvan ətrafında sayı artıb. Çin bununla Tayvan limanlarına yaxınlaşan ticarət gəmilərini nəzarətə götürmək imkanı qazanır.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Volodimir Zelenski iyunun 16-da İsveçrədə keçiriləcək Sülh Forumuna xüsusi əhəmiyyət verir. Kiyev bu foruma mümkün qədər çox dövlətin iştirakını arzulayır. Ukraynalı diplomatlar bu məqsədlə müxtəlif dövlətlərin rəsmiləri ilə intensiv danışıqlar aparırlar.

Kiyev Rusiya ilə tərəfdaş olan ölkələrə də müraciət edib. Misal üçün Volodimir Zelenski “Franse Presse” agentliyinə müsahibəsində Çinin də forumda iştirakını arzuladığını bildirib.  Zelenski Pekinin Kremlı təsir imkanları olduğunu xatırladıb.

Çin lideri Si Cinpin böyük ehtimalla Sülh Forumunda iştirak etməyəcək. Pekinin mövqeyi belədir ki, əgər bu forumda Rusiya iştirak etməyəcəksə, tədbirin əhəmiyyəti olmayacaq. Digər tərəfdən Pekin Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Çinə iki günlük səfərindən məmnun qalıb. İki ölkə arasında iqtisadi və ticarət əlaqələri artıb, üfüqdə yeni ortaq layihələr var. Rusiya Çinə daha bir “Sibirin gücü-2” qaz xəttini çəkmək istəyir. Bu boru xətti Monqolustan ərazisindən keçəcək. Belə olan halda Pekin Kremlin maraqlarına zidd addım atmaqdan çəkinəcək.

Mövcud vəziyyət Vaşinqtonu ciddi narahat edir. Ağ Evin milli təhlükəsizlik kommunikasiyaları üzrə müşaviri Con Kirbi deyib ki, Vaşinqton Pekinlə Moskva arasındakı yaxınlaşmanı diqqətlə izləyir. ABŞ Dövlət Departamentinin mətbuat katibinin birinci müavini Vedant Patel brifinq zamanı daha kəskin ifadələr işlədib: “ABŞ Rusiyanın hərbi-sənaye kompleksinin güclənməsinə yardım edən Çinə qarşı əlavə sanksiyalar tətbiq etməyə hazırdır. Hesab edirik ki, Çin Rusiyanın müdafiə sənayesinin güclənidirilmində vacib rol oyanır”.

Əlbəttə, Kiyev kimi Vaşinqton və Brüssel də Çinin Sülh Forumunda iştirakını arzulayırlar. Ancaq onlara da aydındır ki, Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı gücləndirən Pekin Sülh Forumuna qatılmayacaq.

Bu arada, Volodimir Zelenskinin Fransanın “olimpiada günlərində atəşkəs elan olunsun” təklifini  qəbul etməyib. Olimpiada yayda Parisdə keçiriləcək. Zelenski o fikirdədir ki, atəşkəs Rusiyanın işinə yaraya bilər, fasilədən istifadə edərək cəbhə xəttinə əlavə qüvvələr cəmləyəcək. Ona görə də olipiada günlərdə də döyüşlər davam edəcək.

"Atlas" Araştırma Merkezi