Kateqoriya: Analizlər

Çin lideri Tsi Cinpinin martın 20-də Rusiyaya iki günlük səfəri və Kreml sahibi Vladimir Putinlə müzakirələri dünya mətbuatında hələ də müzakirə predmetidir. Yanaşmalar müxtəlifdir. Bir qisim düşünür ki, Rusiya Çinlə Qərbə qarşı birgə mübarizə aparacaqlar. Digərləri isə hesab edir ki, Çinlə Rusiyanı yalnız anti-Qərb siyasəti birləşdirir, bu iki ölkənin milli və təhlükəsizlik maraqları üst-üstə düşmür. Bunda həqiqət ondan ibarətdir ki, Pekin Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğlaçı müharibəsini pisləməsə də, bunu təqdir də etmir. Digər tərəfdən Pekini Rusiya rəsmilərinin “nüvə silahından istifadə edə bilərik” kimi açıqlamaları narahat edir. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Belarusda nüvə başlıqlı raketlər yerləşdirəcəyi açıqlaması da Pekində narahatlıqla qarşılanıb. Buna baxmayaraq, Vaşinqtonun Rusiya ilə yanaşı Çinə qarşı da sərt siyasəti Pekinlə Moskva arasında məsafəni qısaldıb ki, əslində bu amil Qərbin maraqlarına cavab verməməlidir.

Bu arada, ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Henri Kissincer ikinci soyuq müharibənin birincidən daha təhlükəli olacağı barədə xəbərdarlıq edib. Henri Kissincerin sözlərinə görə, son qlobal iqtisadi və siyasi qarşıdurma zamanı rəqiblərin maliyyə və iqtisadi imkanları qeyri-bərabər olub və bu, ABŞ-ın qələbəsini təmin edib. Ancaq keçmiş dövlət katibi bu qələbənin əridiyi fikrindədir. Kissincer hesab edir ki, Çin imkanları baxımından ABŞ-a çatıb. Vaxtilə ABŞ Çinlə yaxınlaşaraq bu ölkəni keçmiş SSRİ-dən daha da uzaqlaşdırmışdı. Çünki o illərdə dövlət katibi çalışan Kissincer hesab edirdi ki, ABŞ eyni zamanda həm SSRİ, həm də Çinlə mübarizə apara bilməz, bunlardan biri ilə normal münasibət qurmaq lazımdır. Vaşinqtonun bu siyasəti müsbət nəticələndi, SSRİ-nin dağılması buna sübutdur. İndi isə Vaşinqton həm Rusiya, həm də Çinə qarşı mübarizə aparır, bu isə ABŞ-ın imkanlarını tükəndirir.

ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp Kissincerlə eyni fikirdədir. Tramp hesab edir ki, Çinlə Rusiya dünya düzəninin yenidən qurulması üzərində birgə çalışırlar, bu isə ABŞ üçün təhlükədir. Tramp buna misal olaraq Tsi Cinpinin Rusiyaya son səfərini və Kreml sahibi Vladimir Putinlə uzun müzakirələrini göstərib. Maraqlıdır ki, Trampın sözlərinə baxmayaraq, Çinlə Rusiyanın yaxınlaşmasında onun da günahı var. Çünki məhz Tramp prezident olduğu illərdə Çinə qarşı iqtisadi sanksiyalara üstünlük verib. Halbuki, Tsi Cinpin ABŞ-a səfər edərək Trampla dialoqu genişləndirmək istəyirdi. Alınmadı. Trampdan sonra prezident seçilən Co Bayden Çinlə dialoqu bərpa edə bilməyib.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiya prezidenti Vladimir Putin son müsahibəsində bildirib ki, Rusiya Çinlə hərbi ittifaq yaratmaq fikrində deyil. “Biz Çinlə hərbi-texniki sahədə əməkdaşlıq etsək də, ittifaq yaratmırıq, qarşılıqlı əməkdaşlıq prosesi şəffavdır” deyən Putin iki ölkə arasında hərbi təlimlərin sayının artmasını da etiraf edib. Putin Rusiyanın Çinlə yanaşı başqa ölkələrlə də birgə hərbi təlimlər keçirdiyini deyib.

Kreml sahibi Qərbin “qlobal NATO” yaratdığını iddia edib. Putin hesab edir ki, Qərb yeni ittifaqlar formalaşdırır. Rusiya prezidenti buna misal olaraq 1930-cu illərdə Almaniya və İtaliya faşistlərinin militarist Yaponiya ilə ittifaq yaratdıqlarını göstərib: “NATO-nun 2022-ci il strateji inkişaf konsepsiyasında yazılıb ki, Şimali Atlantika Bloku Asiya və Sakit okean regionu ölkələri ilə əlaqələri genişləndirəcək. Bu sırada Yeni Zellandiya, Avstraliya və Cənubi Koreya var. Bu ölkələrin özləri də NATO ilə qlobal əlaqələri inkişaf etdirəcəklərini bildiriblər”.

Maraqlıdır ki, Putin Asiya və Sakit okeanı ölkələrindən danışarkən Hindistanın adını çəıkməyib. Halbuki, Dehli də son illər Qərblə hərbi-texniki əməkdaşlığa üstünlük verib. Putin Hindistanın adını ona görə çəkməyib ki, hər halda Moskvanın Dehli ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri mövcuddur və bu ölkəyə müəyyən sayda hərbi texnika sata bilir. Digər tərəfdən Dehlinin Qərblə əməkdaşlığını genişləndirməsinə baxmayaraq, Hindistan Rusiya ilə dialoqunu davam etdirir. Yeni Zellandiya, Avstraliya və Cənubi Koreyanı isə Rusiya ilə dialoq aşağı səviyyədədədir. Ona görə də Putin NATO-nun qlobal planlarından danışarkən məhz bu ölkələrin adını çəkib.

Putinin Çinlə hərbi ittifaqının mövcud olmaması fikrinə gəldikdə isə, bunu ilk növbədə Pekin istəmir. Rusiya Çinlə hərbi ittifaq formalaşmaq istəyərdi, çünki Kremlin NATO-ya mübarizəsində güclü müttəfiqə ehtiyac var, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı işə yaramır. Ancaq Pekin hərbi ittifaqlarda maraqlı deyil. Əlbəttə, Çin Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı davam etdirəcək. Ancaq Pekin Kremlin kiçik qardaşı olmaq istəmir. Pekini Kremllə strateji tərəfdaşlıqda əsas marağı çoxqütblü dünyanın formalaşması və Rusiyadan ucuz qiymətə neft və qaz almasından ibarətdir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“The Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqalədə Çinin raket arsenalının ABŞ-ın raket arsenalını tədricən üstələdiyi yazılıb. Amerikalı konqresmenlər Rusiya və Çinlə mübarizə aparmaq üçün Amerikanın nüvə potensialının artırılması vacibliyini bildiriblər. Vaşinqton hesab edir ki, Pekinin Moskva ilə yaxınlaşmasının məqsədi ABŞ-ın gücünü zəiflətməkdir. Pekinin Rusiyanın Ukraynada apardığı müharibəyə verdiyi gizli dəstək bununla bağlıdır.

Bu arada, “The Sydney Morning Herald” dərgisində yayımlanan məqalədə ABŞ-ın Çini durdurmaq üçün Avstraliyanı atom sualtı gəmiləri ilə təhciz edəcəyi yazılıb. Bu AUKUS (Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ arasında ittifaq) formatı çərçivəsində həyata keçiriləcək. ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliyanın liderləri Amerikanın San-Dieqo şəhərində keçirdikləri son zirvə görüşündə Çinin siyasəti ilə bağlı geniş fikir mübadiləsi aparıblar.

Rusiya-Çin ittifaqı ABŞ-ı AUKUS formatı çərçivəsində strategiyasını gücləndirməyi diqtə edib. Amerika Çinə həmsərhəd olan dövlətləri də gücləndirməyə qərar verib. Bu sırada Hindistan, Vyetnam, Yaponiya, Avstraliya gəlir. Vaşinqton eyni zamanda Mərkəzi Asiya ölkələrinin Çindən və Rusiyadan asılılıqlarını azaltmaq üçün müxtəlif təşəbbüslər həyata keçirməyə çalışır. ABŞ Senatında çıxış edən milli kəşfiyyat rəhbəri Evril Heyns senatorları bu sözlərlə xəbərdar edib: “Pekin Moskva ilə strateji tərəfdaşlığı dərinləşdirdikcə Amerika və onun müttəfiqlərinə qarşı yeni təhlükələr yaradır”.

Pekin Vaşinqtondan çəkinmədiyini göstərməyə çalışır. Çinin üçüncü dəfə rəhbəri seçilən Tsi Cinpin mübarizəyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. Böyük Britaniyanın baş naziri Rişi Sunak son 18 ayda dünyadakı problemlərin artdığını vurğulayıb: “Ukraynadakı işğalçı müharibə davam edir, İran və Şimali Koreya beynəlxalq aləmə təhlükələr yaradırlar. Çinin artan hərbi gücü və qonşularına təhlükə yaratması da əsas müzakirə mövzularından biridir”.

Vaşinqton və London Avstraliyanı hərbi nöqteyi-nəzərdən gücləndirməyə qərar veriblər. Birinci mərhələdə avstraliyalı dənziçilərə atom sualtı gəmilərini idarə etmək öyrədiləcək. İkinci mərhələdə ABŞ 2027-ci ilə qədər Avstraliyanın hərbi-dəniz bazasında “Virginia” tipli 4 atom sualtı gəmisi yerləşdirəcək. Böyük Britaniya isə “Astute” tipli atom sualtı gəmisini Avstraliya limanına gətirəcək. Üşüncü mərhələdə ABŞ və Böyük Britaniya Avstraliyaya yerli sualtı gəmilərin istehsalına da kömək edəcəklər.

Vaşinqton hərbi gücünü artırmaqla yanaşı Pekinlə dialoqdan da imtina etmək istəmir. Ancaq dialoq hələ ki, alınmır. Birincisi, dövlət katibi Entoni Blinken fevral ayının əvvəlində Pekinə səfər hazırlaşarkən, Amerika səmasında Çinə məxsus kəşfiyyat şarları aşkarlandı. Bu Blinkenin Pekinə səfərinin təxirə salınmasıyla nəticələndi. İkincisi, ABŞ-ın Çinə qarşı sanksiyaları artıb. Sanksiyaya məruz qalanlar içərisində Çinin yeni müdafiə naziri Li Şanfu da var. O Rusiyadan Cu-35 hərbi təyyarələri və C-400 raket kompleksləri aldığına görə sanksiya siyahısına salınıb. Belə olan halda Pentaqon rəhbərinin çinli həmkarıyla görüşü mümkünsüzdür. Üçüncüsü, Çin lideri Tsi Cinpinin Moskvaya iki günlük səfəri və Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı dərinləşdirmək qərarı Vaşinqtonla Pekin arasında dialoqa mənfi təsir edib.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Çin lideri Tsi Cinpinin martın 20-də Moskvada Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə  görüşü 4 saat uzanıb. Bu iki ölkə arasında strateji tərəfdaşlığın xüsusiyyətindən irəli gəlir. Bu Tsi Cinpinin üçüncü dəfə Çinin rəhbəri seçilməsindən sonra həyata keçirdiyi ilk xarici səfərdir.

Kreml sahibinin Çinə ehtiyacı var. Təsadüfi deyil ki, Putin görüş zamanı Çin barədə xeyli kompliment söyləyib. Çinin sıçrayışla inkişaf etdiyini və bir çox ölkəni geridə qoyduğunu vurğulayan Putin bu ölkənin özünəməxsus  siyasi kursuyla bazar iqtisadiyyatının vəhdətinin faydalı nəticələr gətirdiyini bildirib. Vladimir Putin Tsi Cinpinin Rusiyaya bir neçə dəfə təxirə salınan səfərinə o qədər əhəmiyyət verib ki, o çinli dostunun Moskvaya gəlişindən əvvəl Çinin məşhur “Jenmin jibao” qəzetində məqalə yayımlayıb. Putin həmin məqaləsində çoxqütblü dünyanın yaradılması vacibliyindən və bu məsələdə Çinin əhəmiyyətli rolundan danışıb. Məqalədə Rusiya və Çin liderlərinin son illərdə 40 dəfəyə yaxın görüşdükləri və iki ölkə arasında münasibətlərin strateji əhəmiyyət kəsb etdiyi bildirilib. 2022-ci ildə iki ölkə arasında ticarət mübadiləsinin həcmi 185 milyard dollara yüksəlib. 2024-cü il üçün 200 milyard dollar hədəf göstərilib. Digər hədəf ticarət mübadiləsində dollardan deyil milli pul vahidlərində keçidi təmin etməkdir. Pekinlə strateji tərəfdaşlıq Kreml üçün həm də ona görə vacibdir ki, Rusiya sanksiyalara görə Avropa ölkələrinə sata bilmədiyi neftin və qazın böyük həcmini Çinə satmağa çalışır.

Çin lideri də Putindən geri qalmayaraq Rusiyanın ünvanına təriflər yağdırıb. Tsi Cinpin Rusiya və Çini mehriban qonşular və etibarlı tərəfdaşlar adlandıraraq Pekinlə Moskvanın beynəlxalq hüquqa söykənərək dünya nizamının formalaşmasına çalışdıqlarını deyib. Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsi fonunda Çin liderinin bu açıqlaması ikrah doğurur. Pekinin bir müddət əvvəl irəli sürdüyü 12 maddəlik “sülh” təklifi məhz buna görə Vaşinqton və Brüssel tərəfindən rədd edilib.

Gözlənildiyi kimi, Tsi Cinpinlə Vladimir Putin arasında əsas müzakirə mövzusu Ukrayna olub. Çin Rusiyanın strateji tərəfdaşı olsa da, Ukrayna müharibəsinin dayandırılmasında maraqlıdır. Çünki bu müharibə siyasi və iqtisadi zəmində Çinə əlavə problemlər yaradıb. Birincisi, Qərb ölkələrinin Çinlə münasibətlərində gərginlik hökm sürür. Qərb ölkələri Çinin Rusiyaya hərbi texnika satacağından ehtiyatlanırlar. Bu Kremlin maraqlarına cavab verir. Rusiya Çindən hərbi texnika almaqla Pekinin Qərblə münasibətlərinin daha da gərginləşməsində maraqlıdır. İkincisi, Ukraynadakı müharibə Çin məhsullarının dünya bazarlarına nəqlində əngəllər yaradıb. Avropa ölkələrinin Moskvaya qarşı sanksiyaları mövcud olduğundan Çin istehsal etdiyi məhsullarının ixracatında Rusiyanın nəqliyyat imkanlarından istifadə edə bilmir. Bu səbəblərdən Pekin sülh istəyir. Ancaq Pekinin istədiyi “sülh” işğala son qoymağı – Rusiya ordusunun Ukrayna ərazisini tərk etməyi nəzərdə tutmayıb. Pekin Ukraynada Rusiyanın “maraqları” nəzərə alınaraq “sülh” istəyir. Bu isə Rusiyanın Ukraynanın şərqinin işğalını rəsmiləşdirmək anlamı daşıyır.

Tsi Cinpin sülh istəyirsə Putindən sonra Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski ilə də görüşməlidir. Çünki bu görüş olmayacaqsa, Pekinin Rusiyanın maraqları çərçivəsində “vasitəçi” olduğu təsdiq ediləcək. Putinin əlini sıxan və iki gün Moskvada qalan Tsi Cinpin Kiyevə getməyib Zelenski ilə onlayn vasitəsilə müzakirə aparmağa üstünlük verəcəksə, balansı bir daha pozacaq. Bu səbəbdən Pekinin vasitəçiliyi Qərb ölkələrində suallar doğurub. Kiyevin özü də Çin liderinin Moskvaya səfərini diqqətlə izləyib. Kiyev Pekinin sonrakı addımlarını analiz edir. Bu arada, Kiyev meri Vitaliy Kliçkonun Tayvanın xarici işlər naziri ilə təmaslarına dair xəbərlər yayılıb. Pekin Tayvanla təmas saxlayanları sərt tənqid edir. Bununla Pekinə mesaj göndərilib ki, Çin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsə, öz növbəsində Kiyev Tayvanla təmasları genişləndirə bilər. Əslində ərazi bütövlüyü prinsipi Çin üçün əsas olmalıdır. Çünki Çindən də ayrılmaq istəyən ərazilər var. Pekin yerli separatçılara qarşı sərt tədbirlər görür. Ancaq Rusiyaya gəldikdə Pekin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü deyil, dostunu və tərəfdaşının separatçı maraqlarını əsas götürür.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiya, İran və Çin martın 15-dən başlayaraq Oman körfəzində 4 günlük birgə hərbi təlimlər keçiriblər. Bundan əvvəl fevralın 17-də Rusiya, Çin və Cənubi Afrika Respbulikası Hind okeanında 10 günlük birgə hərbi təlimlər keçirmişdilər. Hazırki hərbi təlimlər “Dəniz təhlükəsizliyi – 2023” adlanırdı. Üç ölkə arasında oxşar birgə hərbi təlimlər 2019-cu ildə də keçirilmişdi. Həmin ildə keçirilən hərbi təlimlər Oman körfəzi ilə yanaşı Hind okeanını da əhatə edirdi.

ABŞ-ın Rusiya, İran və Çinə qarşı müxtəlif sanksiyaları mövcuddur. İsrail İranı uranı zənginləşdirməsinə və bölgədəki müxtəlif qrupları silahlandırdığına görə hədəf götürüb. Buna görə də Rusiya-Çin-İran birgə hərbi təlimləri Qərb ölkələrinin, o cümlədən İsrailin narahatlığına səbəb olub. Hərbi təlimlər zamanı dəniz quldurlarına qarşı birgə mübarizə üsulları tətbiq edilsə də, fərqli məqsədlər də var. Hərbi təlimlər gündüz və axşam saatlarında atışlar həyata keçirilib.

Çin İrandan neft alır. Ona görə də Çin üçün vacib olan nefti İran sahillərindən təhlükəsiz şəkildə daşımaqdır. Pekin buna görə ortaq təlimlərə əhəmiyyət verib. İran da neftini təhlükəsiz şəraidə Çin sahillərinə çatdırmaq istəyir. Bəs Rusiyanın bu təlimlərdə marağı nə idi? Rusiya sadəcə gücünü ABŞ-a göstərməyə çalışır. Ukraynada işğalçı müharibə aparan Rusiyanın Avrasiya və Yaxın Şərq bölgələrində də fəal olduğunu nümayiş etdirmək istəyir. Rusiyanın bir başqa məqsədi də var. Moskva bu təlimlərlə Vaşinqtona mesaj göndərib ki, tankerlərin okeanlarda təhlükəsiz hərəkətinə nəzarət etmək imkanına malikdir. Yəni Rusiya Avropanın enerji  bazarından uzaqlaşdırılsa da, hərbi təlimlərdə iştirak vasitəsilə dünyanın digər bazarlarında fəal olacağına işarə edib.

ABŞ yaxın məsafədən rəqiblərinin hərbi təlimlərini gəmiləri vasitəsilə izləyib. Amerikanın hərbi dəniz qüvvələri hər zaman Oman körfəzində mövcud olub. Moskva-Tehran-Pekin üçbucağı Vaşinqton üçün ciddi təhlükə mənbəyidir. Vaşinqton bu ittifaqı zəiflətmək üçün dövlətlərdən biri ilə sıx əməkdaşlığa malik olmalıdır. Ancaq Vaşinqtonun hər üçü ilə münasibətləri gərgindir. Vaşiqnton Çini oyundankənar vəziyyətə salmaq istəyir. Ancaq hələ ki, bunu reallaşdıra bilməyib. Pekin Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsini dəstəkləmir. Ancaq Pekin eyni zamanda Kremli müharibəyə görə qınamır. Əksinə Çin lideri Tsi Cinpinin Moskvaya səfəri başlayıb. O dostu Vladimir Putinlə tərəfdaşlığın genişləndirilməsi mövzularını müzakirə edəcək.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

İran və Səudiyyə Ərəbistanı münasibətləri normallaşdırmaq barədə razılığa gəliblər. Münasibətlərin normallaşması ilə bağlı danışıqlar Pekində keçirilib. Görüş yerinin Çin paytaxtı seçilməsi təbii idi. Pekin həm İran, həm də Səudiyyə Ərəbistanlı ilə sıx münasibətlərə malikdir və bu iki dövlət arasında gərginliyin azalmasını istəyir. Çin lideri Si Tsinpin müxtəlif vaxtlarda həm İrana, həm də Səudiyyə Ərəbistanına səfər edib. Tehran və Ər-Riyad eyni zamanda Çinlə tərəfdaşlıq əlaqələrini genişləndirmək istəyirlər. Pekinə çətin olacaq. Çünki siyasətləri bir-birinə zid olan İran və Səudiyyə Ərəbistanını uzun müddətə barışdırmaq problematikdir.

Buna baxmayaraq, İran və Səudiyyə Ərəbistanı iki ay ərzində diplomatik münasibətləri bərpa etmək, səfirlikləri açmaq barədə razılığa gəliblər. İki ölkənin xarici işlər nazirləri qərarı həyata keçirmək üçün yaxın günlərdə görüşəcək. İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahian deyib ki, İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı əlaqələrin normallaşması iki ölkəyə, regiona və İslam dünyasına böyük töhfə verəcək.

İranla Səudiyyə Ərəbistanın münasibətləri tam normallaşacağını gözləmək çətindir. Çünki Tehran bölgə ölkələrinin daxili işlərinə qarışır, müxtəlif silahlı qrupları dəstəkləyir və bu siyasətindən əl çəkmək istəmir. Misal üçün Tehran Yəməndəki silahlı qruplaşmanaları dəstəkləyir, onlar isə qonşu Səudiyyə Ərəbistanına problemlər yaradırlar. Tehran bu siyasətindən əl çəkəcəkmi? Çətin. Deməli, münasibətlərdə gərginlik azalmayacaq. Tehrandakı dairələr isə Səudiyyə Ərəbistanın İrandakı narazı qüvvələri dəstəklədiyini, bəzilərini isə silahlandığını iddia edirlər.

Buna baxmayaraq, diplomatik münasibətlərin bərpası Tehran üçün vacibdir ki, Qərbin sanksiyaları fonunda Səudiyyə Ərəbistanın simasında rəqiblərdən birinin neytral siyasətə sövq edə bilsin. Ancaq yarana biləcək kiçik problem yenidən iki ölkə arasında diplomatik münasibətləri qopma nöqtəsinə gətirəcək. Çünki İrandakı mühafizəkar rejim “ənənəvi siyasətindən” imtina etməyəcək.

 “Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqaləyə görə, ABŞ Çinə qarşı yeni sanksiyalar paketi tətbiq etməyə hazırlaşır. Vaşinqton Amerika şirkətlərinə Çinin bir sıra texnoloji sahələrinə yatırım qoymağı qadağan edəcək. Vaşinqton Çinin mikrosxemlərin istehsalında liderliyini əngəlləmək istəyir. Pekin Vaşinqtonu Ümumdünya Ticarət Təşkilatının qaydalarını pozmaqda ittiham edib.

“Reuters” agentliyinin xəbərinə görə, Vaşinqton Çinin yarımkeçiricilər sahəsinin inkişafını da əngəlləməyə çalışır. Amerika vətəndaşlarına Çinin texnoloji şirkətlərində işləmək qadağan ediləcək. Vaşonqtonda hesab edirlər ki, Pekin illər uzunu Amerika şirkətlərinin texnoloji kəşflərindən istifadə edərək Çinin eyni sahədə fəaliyyətini genişləndirib və bu naliyyətlərdən ordunun təhcizatı üçün istifadə olunub.

ABŞ-ın əngəllərinə ilk reaksiya Çinin bu ölkədəki səfirliyindən gəlib. Səfirliyin yaydığı açıqlamada, heç bir qadağanın Çin elminin və texnologiyalarının inkişafına mane olmayacağı bildirilib. Qadağalar dövlət katibi Entoni Blinkenin Çinə səfərindən sonraya saxlanılmışdı. Ancaq səfər Amerika səmasında Çin kəşfiyyat şarlarının uçması səbəbindən təxirə salındı. Bu səbəbdən Vaşinqton qadağa qərarlarını daha erkən verəcəyini bəyan edib.

Pekin ABŞ qadağalarına qarşı mübarizə strategiyası hazırlamağa başlayıb. Çin lideri Tsi Sinpinin baş müşaviri Lyu Xenin sözlərinə görə, ölkə təhlükəsizliyi və modernləşdirilməsi üçün gərəkən bütün addımlar atılacaq. Ancaq bəyanatla problem həll olunmur.

Çində yüksək texnologiyalar və çiplərin istehsalı sahələri üzrə mütəxəssislərin sayı çox deyil. Yəni Amerika Çinə problem yarada bilər. 2024-ci il üçün Çinin yarımkeçiricilərin sənayesində 800 min işçiyə ehtiyacı olacaq. Çin bunların üçdə bir hissəsini xarici ölkələrdən cəlb etməyi planlaşdırır. Çin Yaponiya, Cənubi Koreya və Hollandiyaya müraciət edərək yarımkeçiricilərin istehsalında əngəllərə qarşı birgə mübarizə aparmağı təklif edib. Bu ölkələrin Çinin çağırışına müsbət cavab verəcəyi çətindir. Bu ölkələr ABŞ-la strateji tərəfdaşdırlar. Əksinə Vaşinqton tərəfdaşlarının Çinin yüksək texnologiyalar istehsalına qoyulan qadağalara şərik olmasını istəyir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Hindistan, Avstraliya və Yaponiya Çinə qarşı birliyi gücləndirməyə qərar veriblər. Avstraliyanın baş naziri Entoni Albaneze Hindistana səfər edərək, baş nazir Narendra Modi ilə ikitərəfli əlaqələrin inkişafını müzakirə edib. Yaxın günlərdə Yaponiyanın baş naziri Fumio Kisidonun da Dehliyə səfəri planlaşdırılıb. Bu ölkələr ABŞ birlikdə QUAD adlı dördtərəfli dialoq formatı yaradıblar. Format Çinin bölgədə artan gücünə qarşıdır. Təşkilat mayın 24-də zirvə toplantısına hazırlaşır.

Hindistanla Avstraliya arasında sammitlər hər il keçirilir. Baş nazirlər görüşür və fikir mübadiləsi aparırlar. “Böyük iyirmilərin” (G20) hazırki sədri kimi Hindistan Avstraliya ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirməyi planlaşdırır. Avstraliyanın baş naziri Hindistanla əlaqələrin möhkəmlənəcəyinə ümidlidir: “Strateji tərəfdaşlığı gücləndirməliyik. Hərbi, iqtisadi və texnologiya sahələrində ortaq laiyəhələrin reallaşdırılmasına ehtiyac var”.

Hindistan kimi Avstraliya da ordusunu gücləndirir. Avstraliya “Boeing” şirkətindən 29 “Apache” markalı hərbi helikopter alınmasıyla bağlı müqavilə imzalayıb. Bu helikopterlər ən müasir avadanlıqlarla təhciz olunub. Avstraliya bundan başqa hərbi təyyarələri və gəmiləri üçün raketlər, tank və müxtəlif zirehli texnikalar da alıb. Avstraliya ABŞ və Böyük Birtaniya ilə əməkdaşlıq çərçivəsində atom sualtı gəmilər istehsal etməyə başlayacaq. Bu əməkdaşlıq formatı isə ölkələrin baş hərflərinə uyğun olaraq AUKUS adlanır.

Bu arada, ABŞ Sakit və Hind okeanı bölgəsində hərbi gücünü artırıb. ABŞ bölgədəki müxtəlif tərəfdaşları ilə ikitərəfli və çoxtərəfli əsaslarda hərbi təlimlər keçirir. Son təlimlər Yaponiya sahillərində keçirilib. Çünki son vaxtlar Çin Rusiya ilə birgə Yaponiya sahillərinə yaxın ərazilərdə hərbi təlimlər keçirib. Bundan başqa Şimali Koreya Yaponiya sahillərinə yaxın ərazilərdə raket sınaqları keçirib. Bu Tokio və onun müttəfiqlərini ciddi narahat edib. Ona görə də bölgə ölkələri birgə hərbi təlimlər vasitəsilə Çin, Şimali Koreya və Rusiyaya ciddi mesaj göndəriblər.

Pekin Çinə qarşı yaradılan siyasi və hərbi birliklərin uğursuzluğa düçar olacağı qənaətindədir. Pekin bölgənin hərbiləşdirilməsinin əleyhinə çıxsa da, özü bölgədə hərbi gücünü artırıb, okeanlara yeni gəmilər buraxıb. Çinin hərbi gəmiləri Tayvan və Yaponiya sahillərinə yaxın ərazilərdə üzürlər. Bölgə ölkələrini Çinin bu il üçün hərbi büdcəsini 7 faiz artırması da narahat edib. Bu 225 milyard dollardır. Müqayisə üçün Hindistanın hərbi büdcəsi 73 milyard dollar, Avstraliyanın hərbi büdcəsi 48 milyard dolar, Yaponiyanın hərbi büdcəsi isə 51 milyard dollardır. Göründüyü kimi, Çinin hərbi büdcəsi bu ölkələrin birgə hərbi büdcəsinin tamamından çoxdur.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Hindistanda “böyük iyirmilərin” xarici işlər nazirlərinin toplantısından əvvəl bir-birinə rəqib dövlətlərin nazirləri fərqli məkanlarda oldular. Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov fevralın 27-də Bakıya gəldi və buradan Dehlidəki toplantıya qatıldı. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken isə Mərkəzi Asiya ölkələrinə səfər etdikdən sonra Dehliyə getdi.

Entoni Blinken Mərkəzi Asiya ölkələrində 5+1 formatında keçirilən toplantıda iştirak etdi. Bu toplantıda Blinkenlə yanaşı 5 Mərkəzi Asiya ölkəsinin xarici işlər naziri qatılmışdı. Bu format 2015-ci ildən fəaliyyət göstərir. Blinken Qazaxıstan və Özbəkistan prezidentləri ilə də görüşərək əlaqələrin genişlənməsiylə bağlı geniş fikir mübadiləsi apardı.

Vaşinqtonun bu bölgə ilə əməkdaşlığının əsas məqsədi Rusiya və Çinin Mərkəzi Asiyadakı təsir gücünü azaltmaqdır. Ancaq buna nail olmaq üçün ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ölkələrinə yatırımları artmalıdır. Əks halda Rusiya və Çini bölgədə sıxışdırmaq mümkün olmayacaq. Rusiya və Çinin xeyrinə işləyən bir neçə amil var.

Birincisi, Mərkəzi Asiya ölkələrinin milyonlarla vətəndaşı Rusiyada ucuz işçi qüvvəsi kimi çalışır və qazandıqlarını evlərinə göndərirlər. Həmin maliyyə Mərkəzi Asiya ölkələrinin büdcələrində müəyyən paya malikdir.

İkincisi, Mərkəzi Asiya ölkələrindən bir neçəsinin boru xətti Rusiya üzərindən keçir. Qazaxıstan öz neftini, Türkmənistan isə qazını Rusiyadan keçən boru xətləri üzərindən dümya bazarlarına daşıyırlar. Doğrudur, bu zaman Rusiya Qazaxıstana və Türkmənistana şərtlərini də diqtə edir. Qazaxıstan və Türkmmənistanın Çinlə də enerji əməkdaşlığı mövcuddur.

Üçüncüsü, Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə milyardlarla dollar yatırımları var. Mərkəzi Asiya ölkələrinin Çinə böyük borcları var. Pekin bu borcların əvəzində bır sıra hallarda həmin ölkələrə şərtlərini diqtə etməyə çalışır.

Buna baxmayaraq, Vaşinqton Mərkəzi Asiya ölkələrini Rusiya və Çin təhlükəsi barədə məlumatlandırır. Misal üçün Entoni Blinken Astanada keçirdiyi mətbuat konfransı zamanı Rusiyanı ismini 10 dəfə hallandıraraq hər dəfəsində bu ölkəni təcəvazkür adlandırıb. Blinken mətbuat konfransında Qazaxıstan prezidenti Tokayevin islahatlar proqramına dəstək verdiyini də bildirib.

Blinken mətbuat konfransında Çinin adını hallandırmasa da, qapalı görüşlərdə mərkəzi asiyalı həmkarlarını Pekinlə münasibətlərdə də diqqətli olmağa çağırıb. Çin 2023-cü ildə büdcəsinin hərbi xərclərini 7 fazi artırıb. Bu təxminən 225 milyard dollara bərabərdir.

Pekin hərbi xərclərin artırılmasını üzləşdikləri çağırışlarla əlaqələndirib. Aydındır ki, söhbət Tayvan ətrafında artan gərginlikdən gedir. Ancaq Çinin Tayvan və ABŞ-la yanaşı qonşu ölkələrlə münasibətlərində də gərginlik var. Pekin bu səbəbdən hərb xərclərini artırıb. Pekinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərində gərginlik yoxdur. Buna baxmayaraq, Çinin artan hərbi gücü Mərkəzi Asiya ölkələri tərəfindən də diqqətlə izlənilir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Ukrayna və Qərb ölkələri Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenkodan nigarandılar. Kiyev və Qərb ölkələrinin paytaxtları Lukaşenkonun Ukraynaya qarşı işğala qoşulacağını ehtimal edirlər. Çünki Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Lukaşenkoya təzyiqi artıb. Putin Lukaşenkonun Ukraynaya qarşı ikinci cəbhə açmasını istəyir. Kreml sahibi bu məqsədlə bir müddət əvvəl Minskə səfər etmişdi.

Aleksandr Lukaşenko ölkəsinin müharibədə iştirak etməsini istəmir. Belarus cəmiyyəti, ordusu və generalları da Ukraynaya qarşı müharibənin onlara aidiyyatı olmadığı qənaətindədirlər. Ancaq Belarus iqtisadi və siyasi zəmində Kremldən asılıdır. Bu səbəbdən Lukaşenkonun Putinə hər dəfə “yox” deməsi çətindir. Rusiyadan fərqli olaraq Belarusun Ukraynadakı səfirliyi fəaliyyətini davam etdirir. Bununla Kiyev Minskə mesaj göndərir ki, fikir ayrılığına rəğmən, Belarusla təmaslarını davam etdirməyə hazırdılar. Ancaq əgər Minsk Rusiya ilə birgə müharibədə iştirak edərsə Ukrayna Belarusa qarşı da savaşmaq məcburiyyətində qalacaq.

Bu arada, Aleksandr Lukaşenko Çinə səfər edərək bu ölkənin lideri Si Tsinpinlə görüşüb. Lukaşenonun bu səfərdə bir neçə məqsədi var idi.

Birincisi, Aleksandr Lukaşenko Ukrayna məsələsində Çinin mövqeyini dəstəklədiyinə işarə edib. O Pekinin 12 maddəlik təklifini dəstəklədiyini vurğulayıb. Çin bir müddət əvvəl müharibənin dayandırılması üçün Rusiya və Ukraynaya 12 maddədlik təkliflər paketi göndərmişdi. Təkliflər qəbul edilməsə də, Pekinin sülh tərəfdarı olduğu imicini gücləndirməli idi. Çin Rusiyanın strateji tərəfdaşı kimi çıxış etsə də, Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir.

İkincisi, Aleksandr Lukaşenko Çinlə iqtisadi əlaqələri gücləndirməyə çalışır. Lukaşenko Çinin Belarusa yatırımlarını artırmasını istəyir. Bununla Lukaşenko iqtisadi zəmində Rusiyadan olan asılılığını azaldacağına ümid edir. Ancaq qonşuluqla davam edən müharibə Çinin Belarusa yatırımlarını artırması üçün münbit zəmin yaratmır.  Pekin Mərkəzi Asiya ölkələrinə böyük yatırımlar həyata keçirib, eynisini Belarus üçün etməsi çətindir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi dayandırımalıdır ki, Pekin Belarusa yatırım qoymaq barədə qərar verə bilsin.

Qərb ölkələrinin Rusiya ilə yanaşı Belarusa qarşı da sanksiyaları mövcuddur. ABŞ-ın Çinlə münasibətlərində də gərginlik var. Vaşinqton və Brüssel Pekini xəbərdar edib ki, Çin Rusiyaya silah və hərbi texnika satmasın. Pekin qərar verməyib. Çinin əsas ticarət tərəfdaşları Qərbdədir. Ona görə də Pekin Ukraynadakı müharibənin qısa müddətdə bitməsini istəyir. Ancaq Pekin Moskvaya təsir edə bilmir. Bu mənada Pekin Moskvaya mesajını birbaşa ötürməklə yanaşı Belarus prezidentinin vasitəçiliyindən də istifadə edə bilər. Bütün hallarda Rusiya-Belarus-Çin siyasi ittifaqı Qərbin xoşuna gəlməyəcək və bu amil Pekinin Qərb ölkələri ilə münasibətlərində əlavə problemlər yaradacaq.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi