Kateqoriya: Analizlər

İran uranın zənginləşdirilməsini 84 faizə çatdırıb. Bununla Tehran nüvə silahını hazırlamağa xeyli yaxınlaşıb. Nüvə silahını əldə etmək üçün uranın 90 faizə qədər zənginləşdirilməsi lazımdır. Bu rəqəmə çatmaq üçün Tehrana heç nə mane olmur. Halbuki, İranın “altılıq” (ABŞ, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya, Çin və Almaniya) ölkələrlə 2015-ci ildə imzaladığı sazişə görə, Tehran mülki məqsədlər üçün uranı 3.67 faizə qədər zənginləşdirəcəyini vəd etmişdi. Ancaq ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp Ağ Evə yiyələnən kimi həmin 2018-ci ildə sazişdən imtina edərək İrana qarşı sanksiya siyasətinə qayıtdı. Bunun qarşılığında Tehran da sazişdən imtina edərək uranın zənginləşdirilməsinə başladı. Tehran iddia edir ki, uranı 60 faizə qədər zənginləşdirib, ancaq kəşfiyyat məlumatlarına əsaslanan Qərb ölkələri buna inanmırlar.

Hadisələrin bu istiqamətdə inkişafı ən çox İsraili narahat edir. İsrail illər boyu Qərb ölkələrini Tehrana inanmamağa çağırıb. İsrail İranın nüvə silahı əldə etməsinə seyrçi qalmayacağını bəyan edib. Çünki Tel-Əviv bilir ki, İranın nüvə silahı İsrailə tuşlanacaq. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu bir neçə gün əvvəl ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenlə İranın nüvə silahı mövsuzu ətrafında fikir mübadiləsi aparıb. Blinken özü də bu mövzunu Münhen Təhlükəsizlik Konfransında avropalı tərəfdaşlarıyla müzakirə edib. Məsələ burasındadır ki, İrandakı dairələr uranın zənginləşdirilməsinin indiki rəqəmləri ilə də nüvə silahı əldə edə bilərlər. Misal üçün ABŞ-ın 1945-ci ildə Yaponiyanın şəhərlərinə atdığı atom bombaları uranın 80 faiz zənginləşdirilməsindən əldə edilmişdi.

Tehran nüvə silahı əldə edilməsində özündə sərbəst hiss edir. Tehran hesab edir ki, nüvə sazişi pozulduğuna görə heç bir dövlət onu ittiham edə bilməz. O biri tərəfdən ABŞ-la yanaşı Avropa İttifaqının da İrana qarşı sanksiyaları sərtləşib. Brüssel bir neçə gün əvvəl İranın 32 fiziki və 2 hüquqi şəxsini sanksiyalar siyahısına əlavə edib. Həmin şəxslər İranda insan hüquqlarının pozuntusunda ittiham edilirlər. Bu sanksiyaların İranın nüvə silahına yiyələnməsi çalışmaları ilə əlaqəsi olmasa da, Tehranla Qərb arasında artan gərginlikdən xəbər verir.

İranın uranı zənginləşdirmək çalışmalarını tərəfdaşları Rusiya və Çini narahat etmir. Adətən nüvə dövlətləri ətraflarında özləri kimi nüvə dövlətlərinin artmasını istəmirlər. Ancaq Moskva və Pekin Tehrana mane olmurlar. Əksinə, Tehran Rusiyaya silah və sursat göndərir, Çinlə isə iqtisadi əlaqələri genişləndirir. İran lideri İbrahim Rəisinin bir neçə gün əvvəl Çinə səfərini hər iki tərəf uğurlu adlandırıb. Çin İrana yüzmilyardla dollar yatırım qoyacağını vəd edib. Moskva və Pekin İran məsələsində “düşmənimin düşməni mənim dostumdur” prinsipindən çıxış edirlər.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Hindistanın paytaxtı Dehlidə 1-2 mart tarixlərində “böyük iyirmilərin” (G20) xarici işlər nazirlərinin görüşü keçirildi. G-20-yə hazırda Hindistan sədrlik edir. Bu toplantıda Ukraynadakı müharibənin müzakirəsi və Rusiyanın ittiham olunacağı ehtimal edilirdi. Bu müzakirə toplantıda gərginlik yarada bilərdi. Ev sahibi kimi Hindistan toplantıda gərginlik istəmirdi. Hindistanın baş naziri Narendra Modi və xarici işlər naziri Subrahmanyam Caişankar G20-nin yekun sənədində Rusiya əleyhinə ifadələrin salınmasının əleyhinəydi. Modi yekun bəyanatda terrorla mübarizə, iqlim dəyişikliyi və kasıb dövlətlərin borclarının həlli bəndlərinin salınmasının tərəfdarı idi. Subrahmanyam Caişankar bu mövzuda ayrılıqda Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovla və ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenlə müzakirə apardı.

Buna baxmayaraq, toplantıda Ukraynayla bağlı fikir mübadiləsi aparıldı. Çünki G-20-yə daxil olan ölkələrin xarici işlər nazirləri bu haqda danışmaya bilməzdilər. Çıxış edənlər Rusiyanı işğalçı müharibəni dayandırmağa və Ukrayna ərazisini tərk etməyə çağırdılar. Rusiya və Çin təmsilçiləri bu şəkildə toplantının yekun bəyanatını imzalamaqdan imtina etdilər. Dehli yekun bəyanatın qısa xülasəsini dərc etdi.

Dehli G-20-lərdən başqa Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına da sədrlik edir. Təşkilatın sentyabrda Hindistanda növbəti toplantısı keçiriləcək. G-20-lərdən fərqli olaraq Şanxay  Əməkdaşlıq Təşkilatının toplantısında Ukraynan məsələsi qaldırılmayacaq. Dehli Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləsə də, Qərbin Rusiyaya qarşı sərt siyasətinə qoşulmaq istəmir.

G-20-lərin toplantısı çərçivəsində nazirlər arasında müxtəlif ikitərəfli görüşlər keçirildi. Dehliyə 40 ölkədən nümayəndə heyəti gəlmişdi. Hindistan ev sahibi kimi lazım bildiyi dövlətlərin təmsilçilərini də toplantıya dəvət etmişdi. Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Dehliyə birbaşa Bakıdan uçmuşdu. O əvvəlcə çinli həmkarı Tsin Qanla görüşdü, daha sonra türkiyəli həmkarı Mövlüd Çavuşoğlu ilə fikir mübadiləsi apardı. Bundan başqa Lavrov hindistanlı və braziliyalı həmkarları ilə də görüşdü. Aydındır ki, Qərb ölkələrinin xarici işlər nazirləri Lavrola görüşmədilər, sadəcə ABŞ dövlət katibi rusiyalı həmkarı ilə ayaqüstü bir neçə dəqiqəlik söhbət etdi. Rusiya və Çin xarici işlər nazirləri strateji tərəfdaşlığı davam etdirəcəklərini bir daha bəyan etdilər.

Qərb ölkələri Rusiyanı Ukrayna müharibəsinə görə tənqid edir və Moskvaya  qarşı sanksiyalar tətbiq ediblərsə, nədən Rusiyanın G-20-lərdən çıxarılması məsələsini qaldırmırlar? Misal üçün Rusiya “böyük səkkizlərdən” çıxarıldı və təşkilat yenidən “böyük yeddilərə” çevrildi. Məsələs burasındadır ki, G-20-lərin üzvləri arasında Rusiya ilə tərəfdaşlıq münasibətlərini davam etdirən dövlətlər var və onlar Ukrayna müharibəsinə görə Rusiyanı cəzalandırmaq istəmirlər. Digər tərəfdən Qərb ölkələrinin özləri də Rusiya ilə dialoq imkanlarını tam ortadan qaldırmağı doğru saymırlar.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Yaponiyanın baş naziri Fumio Kisido aktiv xarici siyasət həyata keçirir. O “böyük yeddilərə” (G7) üzv dövlətlərin tamamına səfər edərək həmkarlarıyla Yaponiyanı narahat edən mövzuları müzakirə edib.

Fumio Kisido yanvarın 13-də ABŞ prezidenti Co Baydenlə Vaşinqtonda görüşərək iki ölkə arasındakı hərbi əməkdaşlığın inkişafı mövzularını müzakirə edib. Vaşinqton Çinin artan hərbi gücündən ehtiyat edərək Tokionun hərbi imkanlarını artırmasına etiraz etmir. Tokionun ötən ilin dekabrında qəbul etdiyi “təhlükəsizlik strategiyasında” Yaponiyanın yaxın 5 ildə hərbi qüdrətini bir neçə dəfə artırmaq planlaşdırılıb.

Fumio Kisido Ağ Evdə Ukrayna və Tayvan mövzularını da geniş müzakirə edib. Çünki hər iki mövzu birbaşa Yaponiyanın təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başladıqdan sonra Tokionun Kremllə münasibətləri gərginləşib. Tokio Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalarını dəstəkləyib. Rusiyanın yeni Konstutisiyasına görə, heç bir ölkəyə ərazi güzəşti edilməyəcək. Yəni Rusiya İkinci Dünya müharibəsindən sonra işğal etdiyi Kuril adalarını Yaponiyaya qaytarmayacaq.

Çinin Tayvanı ələ keçirmək planları da Tokionu ciddi narahat edir. Tokioda hesab edirlər ki, Çin Tayvanı ələ keçirərsə, bölgədə hərbi gücünü artıracaq və bu Yaponiya üçün təhlükəyə çevriləcək. İndinin özündə Çin Yaponiya sahillərinə yaxın sularda hərbi təlimlərin sayını artırıb. Digər tərəfdən Yaponiya ticarətinin 90 faizini gəmilər vasitəsilə Tayvan adasının ətrafından həyata keçirir. Çin Tayvanı ələ keçirərsə, Pekin Yaponiyanın ticarət yollarına da nəzarəti ələ keçirəcək.

Tokio Çinin Tayvandan sonra Yaponiyaya məxsus kiçik adaları işğal edəcəyini düşünür. Yaponiya Tayvan ətrafındakı kiçik adalarında raket qüvvələri yerləşdirir. Yaponiya uzaq mənzilli raketlərin istehsalına da başlamağı və həmin adalarda yerləşdirməyi planlaşdırır. Yaponiya bundan başqa ABŞ “Tomahawk” raketlərini də almaq istəyir.

Tokio keçmiş illərdə ABŞ-la Çin arasında nisbi balans siyasəti həyata keçirirdi. Bu dövr arxada qalıb. Tokio hazırda birmənalı şəkildə ABŞ-ın Çinə qarşı sərt siyasətini dəstəkləyir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

ABŞ prezidenti Co Bayden siyasi fəallığını artırıb. Ağ Ev sahibi bu ay Konqresdə çıxış edərək, amerikalıları narahat edən mövzular barədə fikirlərini bildirib. Bayden çıxışının əsas hissəsini daxili problemlərə həsr edib. Bayden inflyasiya ilə mübarizənin vacib olduğunu söyləyib. Co Bayden Amerikada yanacağın qiymətinin yüksək olmasını Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə əlaqələndirib.

Bayden xarici təhlükələrdən danışarkən Çinə daha çox vaxt ayırıb. Onun çıxışında Rusiya-Ukrayna müharibəsi Çin təhlükəsi qədər yer almayıb. Buna baxmayaraq, Bayden Ukrayna qələbə qazana qədər Kiyevi dəstəkləyəcəyini bildirib. Təsadüfi deyil ki, Baydenin Konqresdəki çıxışına dinləmək üçün Ukraynanın ABŞ-dakı səfiri parlamentə dəvətli idi. Bayden nu mövzunun davamı kimi Kiyevə səfər edib Ukraynaya dəstəyini artıracağını bildirdi.

ABŞ-da növbəti prezident seçkisi 2024-cü ildə keçiriləcək. Bayden seçkiyə qatılıb-qatılmayacağı barədə hələ qərar verməyib. 80 yaşlı Bayden üçün növbəti prezident seçkisi kampaniyası çətin olacaq. O seçkidə iştirak etmək üçün mükəmməl səhhətə malik olmalıdır. Bayden haqqında bunu söyləmək çətindir, onun yaddaş problemləri mövcuddur. O Konqresdə çıxış edərkən senator Çak Şumeri Senatdakı azlığın lideri adlandırıb. Halbuki, ötən ilin noyabr seçkilərinin nəticələrinə görə, Şumer çoxluğun lideridir.

Baydeni Çinin artan qüdrəti narahat edir. Bayden deyib ki, Çin iqtisadi və hərbi gücünü o Ağ Evə gəlməmişdən əvvəl gücləndirib. Yəni Baydenin sözlərindən belə çıxır ki, guya o Ağ Evdə daha əvvəl olsaydı, Çinin gücünün artmasına mane olardı. Halbuki, ondan əvvəlki prezident Donald Tramp Çinə qarşı mübarizədə Baydendən daha sərt addımlar atmışdı. Tramp Çinə qarşı sanksiyalar tətbiqini gücləndirmişdi.

Buna baxmayaraq, Bayden Çinin ABŞ-ı üstələməyəcəyini bildirib. Onun bu sözləri Konqresdə həm demokratlar, həm də respublikaçılar tərəfindən gurultulu alqışlarla qarşılandı. Ancaq Çini durdurmaq çətin vəzifədir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiya prezidenti Vladimir Putin son müsahibəsində deyib ki, Qərbin məqsədi Rusiyanı parçalamaq və kiçik dövlətlərə bölməkdir. Kreml sahibi Qərbdə Rusiyanın parçalanmasıyla bağlı konkret sənədin olduğunu iddia edib.

Putin “Qərb Rusiyanı parçalamaq istəyir” deyərkən Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəni əsaslandırmağa çalışır. Yəni Kreml sahibinin məntiqinə görə, əgər Qərbin Rusiyanı parçalamaq planı illər öncə tərtib olunubsa, o Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamaqla zərbəni birinci endirib. Bu, Putinin illər öncəki müsahibəsində “Leninqrad küçələri mənə bir şey öyrətdi ki, əgər dava qaçınılmazdırsa, birinci vurmalısınız” prinsipinə əsaslanır.

Putinin söylədikləri reallığı əks etdirirmi?

SSRİ dağıldıqdan sonra Qərb ölkələri Rusiya ilə tərəfdaşlıq münasibətləri qurdular, demokratik əsasda prezident seçilən Boris Yetlsinlə sıx əməkdaşlığa başladılar, Rusiyanı “böyük yeddilərin” sıralarına qatmaqla təsisatı “böyük səkkizlərə” çevirdilər. Ancaq Rusiyanın Çeçenistanda başlatdığı dağıdıcı müharibə, şəhər və kəndlərin bombalanması, minlərlə günahsız insanın həlak olması Qərb ölkələrini xeyli düşündürdü. Putin hakimiyyətə gəldikdən sonra Çeçenistana qarşı növbəti müharibəyə başladı və böyük itkilər hesabına bu bölgəni ram etdi. Qərb ölkələri Rusiyanın həddən artıq gücdən istifadə etməsindən narahat oldular.

Buna baxmayaraq, ABŞ və Avropa ölkələri Çeçenistanda iki müharibəni qısa müddətdə unutdular və Putin Rusiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirdilər. Çünki bütün hallarda Çeçenistan Rusiya ərazisiydi və Qərb Kremlin ərazi bütövlüyünü təmin etmək hüququnun olduğunu qəbul etdi. 2000-ci illərin əvvəllərində Qərb liderləri Putinlə tez-tez görüşür, onunla geniş fikir mübadiləsi aparırdılar. Ancaq Rusiyanın Gürcüstana qarşı başlatdığı müharibə qırmızı çizgilərin aşılması idi.  Buna rəğmən, Qərb yenə də Rusiyanı bağışlamağa hazır idi. Təsadüfi deyil ki, Gürcüstana qarşı başlatdığı müharibəyə görə Rusiyaya qarşı sanksiyalar qəbul edilmədi. Bu, Kremli arxayınlaşdırdı və 2014-cü ildə Krımın ilhaqına həvəsləndirdi. Qərb bu dəfə Kremlin şıltaqlığını bağışlamadı və Rusiyaya qarşı sanksiyalar qəbul etdi. Kreml nəticə çıxarmadı və 2022-ci ildə Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başladı.

Qərbin bütün bunlardan sonra Rusiyanı zəiflətmək və ya parçalamaq kimi planının olduğunu istisna etmək olmaz. Belə bir plan varsa, bu Rusiyanın Krımı ilhaqından sonra tərtib olunub. Kreml sahibinin narahatlığı “Rusiyanın yerində kiçik dövlətlər yaratmaq istəyirlər” cümləsindən də anlaşılandır. Qərbin SSRİ kimi imperiyanı dağıtmaq təcrübəsi var. Rusiya isə SSRİ-dən güclü dövlət deyil.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Çin Tayvan adası ətrafında təlimlərə ara vermir. Bu fonda Tayvanın müxalif Qomindan Partiyası Çinlə gərginliyin azaldılmasına çalışır. Bu partiyanın rəhbərliyi Çinə ara-sıra səfərlər edərək çinli rəsmilərlə fikir mübadiləsi aparırlar. Məqsəd Çinin Tayvana hücumunun qarşısını almaqdır.

Pekin Tayvan rəhbərliyinə təzyiqi artırıb. “Reuters” agentliyi Pekinin Tayvana qarşı hərbi təzyiqə üstünlük verdiyini yazıb. ABŞ-dan dəstək alan Tayvan hökuməti Çinin hegemenloğunu qəbul etmir.

Tayvan əhalisinin mütləq əksəriyyəti vaxtilə Çindən adaya köçənlərdir. Həmin insanların bir qismi Çində kommunist diktaturasının əleyhinə olduqlarına görə vaxtilə ana vətənlərini tərk ediblər. Ancaq adanın rəsmiləri Tayvan əhalisinin özlərini çinli hesab etmədiklərini, tayvanlı olduğunu bildirirlər. Bu yanaşma ona görə səsləndirilir ki, Çinin adaya iddiası olmasın.

Bu arada, Tayvanın Qomindan Partiyasının Pekinlə davam edən dialoqu gərginliyi azaltmaq məqsədi daşıyır. Buna baxmayaraq, partiya rəhbərliyi onları çinpərəst adlandırlanlarla razı deyil. ABŞ Konqresi Nümayəndələr Palatasının keçmiş sədri Nensi Pelosinin Tayvana səfəri Pekini qəzəbləndirdi. Qomindan Partiyasının rəhbərliyi bu qəzəbi və Pelosinin səfərinin təsirini azaltmaq üçün Pekinə səfər edib. Partiya rəhbərliyi hesab edir ki, Pekinlə dialoq qapısı açıq saxlanılmalıdır. Tayvan hökuməti müxalifət partiyasının Pekinlə dialoqunun əleyhinə deyil.

2024-cü ildə Tayvanda prezident seçkisi keçiriləcək. Pekin bu seçkidə Qomindan Partiyasının namizədinin qələbəsini arzulayır. Fərqli siyasi qüvvələrin namizədinin seçkidə qələbəsi gərginliyi azaltmayacaq. Qomindan Tayvanda ötən ilin bələdiyyə seçkilərində qələbə çalıb. Adanın 22 bələdiyyəsindən 14-ü Qomindanın nəzarətindədir. Bu ondan xəbər verir ki, ada sakinləri Çinlə müharibə istəmirlər. Bütün hallarda Pekin adanı özünə tabe etdirmək istəyir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəni davam etdirməsi Pekini narahat etməyə başlayıb. Pekin Moskva ilə Kiyev arasında dialoqu bərpa etməyə çağırıb. Bu haqda Çinin BMT-dəki təmsilçisinin müavini Day Bin açıqlama verib. Çinli diplomat tərəfləri danışıqlara başlamaq üçün səmimi olmağa çağırıb.

Pekinin narahatlığı anlaşılandır. Çin müharibəyə neytral qaldığını bəyant etsə də, Pekinin Kremllə yaxınlığı Qərbdə ciddi suallar yaradıb. Amerikalı və avropalı diplomatlar çinli həmkarlarını xəbərdar ediblər ki, əgər Pekin Rusiyaya hərbi texnika göndərsə Çinə qarşı sanksiyalar qəbul olunacaq. Pekin Tehrandan fərqli olaraq Rusiyaya hələ ki, hərbi texnika verməyib. Buna baxmayaraq, Moskva Pekindən silah və hərbi texnika istəyib. Pekin Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı davam etdirməklə yanaşı Qərblə münasibətləri davam etdirmək istəyir. Ona görə də Pekin Ukraynada müharibənin qısa müddətdə bitməsini və ya danışıqlar yoluyla dayandırılmasını istəyir. Pekin Moskvaya və Kiyevə təkliflərini göndərib. Aydındır ki, tərəflər Pekinin təklifini qəbul etməyəcəklər. Rusiya işğalı rəsmiləşdirməyə çalışır. Ukrayna buna razılaşmayacaq.

Pekini narahat edən məsələlərdən biri də müharibənin atom elektrik stansiyalarına yaxın ərazilərdə davam etməsidir. Çin humanitar böhranın yaranmasından narahatdır. Pekin Ukraynada Zaporojye atom elektrik stansiyasının təhlükəsizliyinin artırılmasını tələb edib və bununla bağlı MAQATE-nin təşəbbüslərini dəstəkləyir. Pekin eyni zamanda əvəlkitək Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalarını tənqid edir. Pekinin fikrincə, sanksiyalar böhranın daha da dərinləşməsinə şərait yaradır.

Beləliklə, Pekin müharibəyə görə hamını, o cümlədən Rusiyanı da tənqid edib. Bu tənqid Pekinə ona görə lazımdır ki, ABŞ-ın Çinə qarşı siyasəti sərtləşməsin. Buna baxmayaraq, “Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqalədə, Çinin Rusiya ilə ticarət əlaqələrini artırdığı yazılıb. Bu o deməkdir ki, əslində Çin müharibədən yararlanaraq Rusiya ticarət əlaqərinin artmasından qazanc əldə edir. Çin Rusiya hərbi-sənaye kompleksi ilə də əməkdaşlığı genişləndirib. Bu arada, Rusiyanın Çinin Xarbin şəhərində yeni konsulluğu açılıb.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“Böyük iyirmilərin” (G20) toplantısı martın 1-də Hindistanda olacaq və bir neçə gün çəkəcək. Liderlərdən əvvəl “böyük iyirmilərin” xarici işlər nazirləri görüşəcək və liderlərin mövzularını müəyyən edəcəklər. Dehli toplantıda Rusiyanın iştirakına çalışır. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin “böyük iyirmilərin” toplantısında iştirakıyla bağlı durum bəlli deyil. Kreml sahibi hələ qərar verməyib.

Vladimir Putin “böyük iyirmilərin” toplantısında iştirak edərsə, iki durumla üzləşəcək. Birincisi, Putin toplantıda iştirak edəcəyi halda bəzi ölkələrin liderləri Hindistandakı toplantıdan imtina edə bilər. Onlar Putinlə eyni masada oturmaq istəməyə bilərlər. İkincisi, Putin Hindistanda çox az sayda ikili görüş keçirəcək. Bu iki səbəbdən Putin toplantıya qatılıb-qatılmayacağıyla bağlı hələ qərar verməyib. Ancaq Putin Qərb liderlərinin acığına Hindistandakı toplantıda iştirak edərsə bununla göstərəcək ki, dünyadan izolə edilməyib və onun əlini sıxmaq istəyən liderlər var.

Bundan əvvəl İndoneziyada “böyük iyirmilərin” toplantısında gərginlik yaşanmışdı. Qərb ölkələri toplantıda Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsinə qarşı sənəd qəbul etməyə çalışdılar. Ancaq “böyük iyirmilərin” Rusiya ilə sıx münasibətləri olan dövlət liderlərinin bir qrupu bunun əleyhinə çıxdılar. Qərb dövlətlərinin liderləri bu dəfəki “böyük iyirmilərin” toplantısında Rusiya əleyhinə hər hansı sənədin qəbuluna çalışmayacaqlarını bildiriblər. Çünki bu mənasızdır. Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəni dayandırmaq fikrində deyil. Qərb liderləri isə Kremllə danışıqların nəticəsiz qaldığını anlayaraq Ukraynaya hərbi texnika yardımını artırıblar. Ona görə də Hindistandakı toplantıda Rusiya-Ukrayna müharibəsi müzakirə olunmayacaq.

“Böyük iyirmilərin” Hindistandakı toplantısında üçüncü dünya ölkələrinin borc məsələsi, ərzaq təhlükəsizliyi, koronavirusla mübarizə, iqlim dəyişikliyi kimi mövzular müzakirə olunacaq. G20 ölkələrindən başqa toplantıda – Banqladeş, Misir, İspaniya, Mavrikiy, Nigeriya, Niderland, Oman, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Sinqapurun rəhbərləri də dəvət olunub.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Vaşinqton Dehli ilə əlaqələri genişləndirməyə çalışır. ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Cek Sallivanla Hindistan baş nazirinin təhlükəsizlik müşaviri Adcit Dovalla Vaşinqtonda keçirilən görüşündə hərbi əməkdaşlığını genişləndiriməsi yolları müzakirə olunub. Tərəflər super bilgisayarlar və yüksək texnologiyalar sahələrində əlaqələrin genişlədirilməsini vacib olduğunu bildiriblər. ABŞ prezidenti Co Bayden və Hindistanın baş naziri baş nazir Narendra Modi daha əvvəl bu barədə razılığa gəliblər.

“New York Times” qəzetində yayımlanan məqalədə Ağ Evin vaxtilə bu sahələrdə Çinlə əməkdaşlığa üstünlük verdiyi yazılıb. Həmin dövr geridə qalıb. Hazırda Çin və ABŞ yüksək texnologiyalar sahəsində rəqib ölkələrdir. Vaşinqton müxtəlif texnologiyaların istehsalında liderliyi Çindən Hindistana keçməsinə çalışır. Bu asan olmayacaq. Çin yarımkeçiricilərin istehsalında liderliyini qoruyur. Digər tərəfdən Çin az qala dünyanın yarısına 5G texnologiyalarını ixrac edir. Çini bu sahədə sıxışdırmaq çətin olacaq.

Buna baxmayaraq, ABŞ-ın böyük şirkətləri Çindən Hindistana və Vyetnama köçməyə başlayıblar. Ancaq həmin şirkətlər bəzi problemlərlə üzləşiblər. Hindistanda və Vyetnamda istehsalı artırmaq üçün müasir infrastruktur yaradılmalıdır, şirkətlər bürokratik əngəllərlə üzləşməməlidirlər.

ABŞ süni intellektin yaradılması çalışmalarında da Hindistanla əlaqələri genişləndirməyə çalışır. Bundan başqa iki ölkə hərbi texnika üçün birgə mühərrik istehsalına başlamağı nəzərdə tuturlar. Bu işə Amerikanın məşhur “General Electric” şirkəti cəlb olunacaq. ABŞ Hindistan vətəndaşlarınz tətbiq etdiyi viza sistemini yumşaltmalıdır. Çünki hazırki məhdudiyyətlə proqram tərtibatçısı olan hindlilər ABŞ-da çalışa bilmirlər.

Vaşinqton Dehli ilə hərbi əməkdaşlığın qarşılığında Hindistanın Rusiyadan hərbi texnika alışını azaltmasını istəyir. Bunun üçün Hindistan-ABŞ hərbi əməkdaşlığı o səviyyədə genişlənməlidir ki, Dehli eyni adlı hərbi texnikanı ABŞ-dan ala bilsin. Hindistan mikro çiplərin istehsalı məsələsində Amerikadan dəstək gözləyir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

İran prezidenti İbrahim Rəisi Çinə səfər edərək bu ölkənin lideri Si Tsinpinlə görüşüb. Səfər zamanı iki ölkə arasında 20 əməkdaşlıq sazişi imzalanıb. Sazişlər müxtəlif sahələri əhatə edir. Bu sıraya böhranların idarə olunması, turizm, rabitə və informasiya texnologiyalarından tutmuş kənd təsərrüfatı, səhiyyə, media, idman və mədəni irsin qorunması kimi sahələr aiddir. Yəni elə bir sahə qalmayıb ki, onunla bağlı əməkdaşlıq barədə razılıq olmasın.

Tehran Pekinlə əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verir. İbrahim Rəisinin Çinə səfəri İran liderlərindən birinin son 20 ildə bu ölkəyə ilk rəsmi səfəridir. Qərbin sanksiyaları İranı Çinlə iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirməyə sövq edir. 2022-ci ildə İrandan Çinə ixracın həcmi 58% artaraq 14 milyard dolları keçib. Çin İran mallarının birinci idxalçısıır. İrana malların ixracatçısı sırasında isə Çin ikinci yerdə qərar tutub.

Beləliklə, İranın Çindən asılılığı artıb. İran neftini ucuz qiymətə Çinə satır. Çünki İranın başqa bazarlara çıxışı məhduddur. Pekin də bundan istifadə edərək İran neftini ucuz qiymətə alır. Pekin eyni ilə sanksiya altında olan Rusiyadan da ucuz qaz alır. Çünki İran kimi Rusiya da öz qazını sanksiyalar ucbatından başqa ölkələrə sata bilmir.

İranla Çin arasında ən böyük saziş 2021-ci ildə imzalanıb. Bu sazişə görə, Çin  25 il müddətində İrana 400 milyard dollar sərmayə qoyacaq. Ancaq Pekin bu vədi yerinə yetirməyə də bilər. Bu İran ətrafında cərəyan edəcək hadisələrdən asılıdır. Misal üçün İsraillə İran arasında savaş başlasa Pekin planlarını dəyişmək məcburiyyətində qalacaq. İranın uranı zənginləşdirmək çalışmaları Qərblə yanaşı Çində də suallara doğurur. Çinin bəzi addımları isə Tehranda suallar yaradır. Misal üçün Çin lideri Si Tsinpin keçən aylarda İranın bölgədəki rəqibi Səudiyyə Ərəbistanına səfər etmişdi. Çin lideri yalnız Səudiyyə kralı ilə deyil, bu ölkədə bir neçə ərəb lideri ilə görüşmüşdü. Çin lideri ərəb ölkələrinə ayrıca səfərdə vaxt itirməmək üçün Səudiyyə Ərəbistanının paytaxtında Çin-ərəb sammiti keçirildi. Ərəb ölkələri Çinlə əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışır. Pekin də bunda maraqlıdır.

Tehran Çin-ərəb dövlətləri əməkdaşlığının hansı həddə qədər inkişaf edəcəyindən narahatdır. Buna görə də Pekinin Tehrana əməkdaşlıqla bağlı verdiyi vədlərə və imzalanan memorandumlara baxmayaraq, Çin-İran münasibətlərində gedişat fərqli ola bilər. Tehranın özündə də Çinlə ittifaqın İran üçün təhlükəli ol biləcəyini söyləyənlər var.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi