Month: May 2023

İkinci Dünya müharibəsindən sonra iki blok formalaşmışdı, Qərb ölkələri və Türkiyə NATO-da toplandılar, SSRİ və onun təsiri altındakı Şərqi Avropa dövlətləri Varşava Müqaviləsi Təşkilatını yaratdılar. SSRİ-nin dağılmasıyla Varşava Müqaviləsi Təşkilatı dağıldı və bu təşkilatın keçmiş üzvlərinin əkəsiryyəti NATO-ya üzv qəbul edildilər.

Rusiya rəsmiləri 1991-2000-ci illər arasında NATO-a ehtiyac olmadığını səsləndirirdilər. Kremlin məntiqi sadə idi: “SSRİ yoxdursa və “soyuq müharibə” bitibsə NATO-ya da ehtiyac olmamalıdır”. NATO ölkələri fərqli düşünürdülər. Rusiyanın 2008-ci ildə Gürcüstana, 2014-cü və 2022-ci ildə Ukraynaya hərbi müdaxilələri NATO-nun davamlılığının vacibliyini bir daha təsdiq etdi. Uzun onilliklər  neytral siyasətə üstünlük verən Finlyandiya və İsveç belə Şimali Atlantika Blokuna üzvlüyə qərar verdilər.

Beləliklə, NATO Avropanın tamamında möhkəmlənib, növbəti hədəf Ukraynanın təşkilata üzvlüyünü təmin etməkdir. Bu çətin olacaq, çünki Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsi davam edir. Müharibə bitməyənə qədər Ukraynanın Şimali Atlantika Blokuna üzvlüyü problematikdir. Ancaq müharibə bitdikdən sonra Ukraynanın NATO-ya üzvlüyü aktuallaşacaq və bu məsələ müsbət həll ediləcək.

NATO-nun təhlükəsizlik maraqları Avropanın hüdudlarını aşıb. Suriya və Liviyadakı müharibələr göstərdi ki, NATO ölkələri Avrasiya bölgəsindəki təhlükəsizlik məsələlərinə də diqqət ayırmaq məcburiyyətindədirlər. NATO Əfqanıstandakı əməliyyatda da iştirak edirdi. NATO-nun fəaliyyət dairəsini genişləndirməsi Rusiya və Çini narahat edir.

NATO uzaq Yaponiyada ofis açmaq qərarını verib. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mao Nin bununla bağlı açıqlama verərək NATO-nun Yaponiyada ofis açmaq niyyətinin və şərqə doğru irəliləməsinin regionda sabitliyi pozacağını deyib. “NATO-nun Asiya-Sakit Okean regionunda daim şərqə doğru genişlənməsi, regional işlərə müdaxilə, regional sülh və sabitliyi pozmaq cəhdləri, blokların qarşıdurması istəyi region ölkələrindən sayıqlığın artırılmasını tələb edir”, – deyə o, brifinq zamanı bildirib. Onun sözlərinə görə, Asiya “geosiyasi döyüşlərə səhnə olmamalıdır”. NATO Cənubi Koreya, Avstraliya və Yeni Zelandiya kimi təhlükəsizlik tərəfdaşları ilə danışıqları asanlaşdırmaq üçün Yaponiyada ilk əlaqə ofisini açmağı planlaşdırıb. Yaponiyada NATO ofisinin açılması Çin və Rusiyanın bölgədə artan hərbi gücüylə əlaqəlidir. Rusiya və Çin həm quruda, həm də okean və dənizlərdə birgə hərbi təlimlərin sayını artıbılar. Bu fəallığa NATO seyrçi qalmaq istəmir.

"Atlas" Research Center

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin xarici işlər nazirlərinin Hindistanın Qoa adasında mayın 5-də keçirdikləri görüşündə liderlərin toplantısına hazırlıq mövzuları müzakirələri edilib. Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin liderlərinin sammiti 4-5 iyul tarixlərində Dehlidə keçiriləcək. Nazirlər bu görüşə hazırlıqla yanaşı beynəlxalq və regional vəziyyəti də müzakirə ediblər. Müzakirə edilən mövzular içərisində Əfqanıstandakı durum da olub.

Liderlər Dehlidə 20 bəyanat qəbul edəcəklər. Bundan başqa İran Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının tamhüquqlu üzvlüyünə qəbul ediləcək. Halbuki, təşkilat 2017-c ildə Hindistan və Pakistanı üzvlüyə qəbul etdikdən sonra genişlənməyə üstünlük verməyəcəyini açıqlamışdı. Siyasət dəyişib. Çünki Qərb dünyasıyla rəqabət aparan Rusiya və Çinə daha çox tərəfdaş lazımdır. İrandan sonra Belarusun da üzvlüyə qəbulu gündəmdədir. Küveyt, Myanma, Maldiv adaları, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreyn təşkilatla tərəfdaş statusuna malikdirlər. Səudiyyə Ərəbistanı bu ilin mart ayında Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında “dialoq tərəfdaşı” statusunda qəbul olunub. Qoadakı toplantıya Pakistanın xarici işləri nazirinin gəlişi də diqqət mərkəzində olub. Bu 2014-cü ildən bu yana Pakistan rəsmisinin Hindistana ilk rəsmi səfəri idi. Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində ikitərəfli münasibətlərin normallaşması əsas vəzifələrdən biridir.

Rusiya və Çin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində anti-Qərb blokunu formalaşdırmağa çalışsalar da, buna nail olmaq Moskva və Pekin üçün çətindir. Çünki Mərkəzi Asiya ölkələri və Hindistan Qərblə siyasi əməkdaşlıqdan və hərbi təmaslardan imtina etməyəcəklər. Bu ölkələr Rusiya və Çinin artan maraqlarından ehtiyat edirlər.

Buna baxmayaraq, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı Avrasiya bölgəsində əhəmiyyətli rola iddialıdır, yeni nəqliyyat yolları çəkilir, dəniz limanları tikilir. Bu layihələr  təşkilata marağı artırır. Bu mənada Azərbaycan və Türkiyə də Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatındakı prosesləri diqqətlə izləyir.

Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Hindistandakı toplantıdan sonra ölkəsinin Dehli ilə xüsusi əlaqələrdən danışıb. Rusiyadan Hindistana neft satışının həcminin artması iqtisadi ekspertlərin diqqət mərkəzindədir. Buna baxmayaraq, Rusiya Hindistanın ondan ucuz neft ala biləcəyi valyuta ilə bağlı razılığa gələ bilməyib. Moskva Hindistan valyutası olan rupi ilə ödənişdən imtina edib. Moskva isə hesab edir ki, rupi ehtiyatının yığılması arzuolunmazdır, çünki rupi tam konvertasiya olunan valyuta deyil. Rusiya və Hindistan yerli valyutalarla ticarət məsələsini müzakirə etsələr də, prinsiplər rəsmiləşdirilməyib. Rusiya ödənişi rupi ilə deyil, Çin yuanı və ya digər valyutalarla etmək istədiyini bildirib. Dehli buna razılaşa bilməz.

"Atlas" Research Center

Vaşinqton Çini rəqib kimi qiymətləndirdiyinə görə bu dövlətlə bağlı ümumiləşdirilmiş siyasətini formalaşdırmağa çalışır. ABŞ və Avropa Çinlə iqtisadi əlaqələrini davam etdirdikləri halda Tayvan ətrafında cərəyan edilən hadisələrdə Pekini ittiham edirlər.

Avropa İttifaqının xarici siyasət məsələləri üzrə komissarı Jozep Borrel Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin hərbi gəmilərinin Tayvan ətrafına göndərilməsi vacibliyini bildirib. Həmin gəmilər Tayvan adası ətrafında patrul xidməti göstərməlidirlər. Borrel Fransanın “Journal du Dimanche” dərgisinə verdiyi Avropanın Tayvan ətrafında fəallaşmasının önəmli olduğunu bildirib. ABŞ hərbi gəmiləri hazırda Tayvan adası ətrafında patrul xidməti göstərirlər.

Jozep Borrel Çinin durdurulması vacibliyini bildirərkən, Avropa İttifaqının iki əsas dövləti – Fransa və Almaniya Pekinlə dialoqu genişləndirməyin tərəfdarıdırlar. Almaniya kansleri Olaf Şoltsun və Fransa prezident Emmanuel Makronun bir müddət əvvəl Çinə səfərləri də bundan xəbər verir. Makron Çindən Fransaya qayıtdıqdan sonra Avropanın Tayvan məsələsində ABŞ-ın siyasətini dəstəkləməməsi vacibliyini bildirdi. Şolts da Tayvana görə Avropanın Çinlə qarşıdurmasının əleyhinədir. ABŞ-ın ən yaxın müttəfiqlərindən Böyük Britaniya da ehtiyatlı mövqenin tərəfdarıdır. Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Ceyms Kleverli Çinə qarşı “soyuq müharibənin” elan edilməsinin yanlış qərar olacağını vurğulayıb.

Belə olan halda Borrel nədən Avropanın Tayvan adası ətrafında fəallaşması gərəkliyini bildirib? Görünür, Borrel Avropanın ABŞ-dan geri qalmasını istəməyərək patrul gəmilərinin birgə xidmətinə üstünlük verir. Çin Xarici İşlər Nazirliyi Borrelin təşəbbüsünü tənqid edib. Pekinin xəbərdarlığı Brüsseldə mövzuyla bağlı müxtəlif mülahizələrə səbəb olub. Avropalıların bir qismi Tayvanla bağlı Brüsselin ABŞ-Çin qarşıdurmasından məsafə saxlaması gərəkliyini ifadə edib. Bu qrupun fikrincə, diqqəti Ukrayna müharibəsindən yayındırmaq olmaz. Onların fikrincə, Avropanın həm Rusiya, həm də Çinlə mübarizə aparması doğru deyil. Ancaq fərqli düşünənlər də var. Çin Tayvanı ələ keçirərsə, bu ölkənin bölgədə rolu artacaq və Pekin anti-Qərb qüvvələrinin liderlərindən birinə çevriləcək. Bu Brüssel üçün təhlükəli gedişatdır. Avropada Çinin Ukrayna məsələsində mövqeyindən narahatlıq da artır. Çexiyanın yeni prezidenti Petr Pavel ABŞ-ın “Politico” nəşrinə verdiyi müsahibədə Çinin Ukrayna müharibəsindən dividentlər qazandığını bildirib: “Pekin müharibənin bitməsində maraqlı deyil. Çünki müharibə davam etdikcə Rusiyanın Çindən asılılığı artır. Bu Pekinin maraqlarına cavab verir”. Həqiqətən müharibə olmasaydı, Çin Rusiyadan ucuz neft və qaz ala bilməyəcəkdi. Ukrayna müharibəsi Qərbi də yorur ki, bu da Çinin maraqlarına cavab verir.

"Atlas" Research Center

Rusiya, Çin və ABŞ-ın Mərkəzi Asiyada rəqabəti genişlənib. Bir müddət əvvəl Çinin Sian şəhərində Mərkəzi Asiya ölkələri və Çinin xarici işlər nazirlərinin dördüncü görüşü keçirilib. Xarici işlər nazirləri bu ay liderlərin görüşünü hazırlamaq məqsədilə bir araya gəliblər. “Mərkəzi Asiya – Çin” dövlət başçılarının birinci sammitində əməkdaşlığın müxtəlif istiqamətləri müzakirə olunacaq. Çin və Mərkəzi Asiya dövlətləri ikitərəfli əməkdaşlığı genişləndirmək istəyirlər. Bundan başqa bu ölkələrin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində əməkdaşlıq və “bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünün reallaşmasıyla baglı fikir mübadiləsi aparacaqlar.

Çin tələsir. Pekin Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizədə iki rəqibi – Rusiya və Amerika Birləşmiş Ştatlarını qabaqlamağa çalışır. Rusiya Ukraynada apardığı işğalçı müharibə fonunda Mərkəzi Asiya istiqamətində tam gücüylə fəaliyyət göstərə bilmir. Bu Çinin maraqlarına cavab verir. Boşluğu Çinlə yanaşı ABŞ və Avropa İttifaqı doldurmağa çalışır. Pekin Vaşinqtonla Brüsselin uyğurlara verdiyi dəstəkdən də narahatdır.

Çin Mərkəzi Asiya ölkələrini “bir kəmər, bir yol” layihəsinə cəlb etməklə özünə yaxın tutmaq istəyir. Ancaq buna mane olan amillər var. Birincisi, ilk mərhələdə layihənin reallaşmasına pandemiya mane oldu. İkincisi, Rusiyanın Ukraynada başlatdığı müharibə də Pekinin layihəsinə zərər vurdu. Çünki Çindən Avropaya məhsullar dəmir yolları ilə Mərkəzi Asiya və Rusiya üzərindən daşınmalı idi. Avropa İttifaqı Rusiyaya qarşı sərt sanksiyalar tətbiq etdiyinə görə məhsulların bu istiqamət üzərindən çatdırılması çətinləşib.

Buna baxmayaraq, Pekin əvvəlkitək Mərkəzi Asiyanı diqqət mərkəzində saxlamaq istəyir. Mərkəzi Asiyanın zənginlikləri Çin üçün vacibdir. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə milyardlarla dollar investisiyaları var. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə investisiyaları bu ilin başlanğıcı üçün 15 milyard dolara çatıb. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə 2022-ci ildə ticarət mübadiləsi 70 milyard dolları keçib. Pekin ehtiyat edir ki, Mərkəzi Asiya qarışsa, Çinin investisiyaları təhlükə altında olacaq. Pekin bu baxımdan ABŞ-la yanaşı radikal islamçı qüvvələrin fəallaşmasından çəkinir. Bu qüvvələrin Mərkəzi Asiyada fəallaşması ehtimalı Çinə ciddi təhlükə yaradcaq. Çinin Əfqanıstanın Taliban rejimi ilə əməkdaşlığının məqsədlərindən biri də Əfqanıstan ərazisindən Mərkəzi Asiyaya islamçıların keçidinin qarşısının alınmasıdır.

Bu arada, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin müdafiə nazirlərinin toplantısı keçirilib. Rusiyanın müdafiə naziri Sergey Şoyqu ABŞ və digər Qərb ölkələrinin Mərkəzi Asiya üçün təhlükə mənbəyi olduğunu vurğulayıb. Şoyqu Mərkəzi Asiya ölkələrinə ABŞ-a qarşı müqavimət göstərməsi vacibliyini bildirib. Bu Rusiyanın Mərkəzi Asiya ölkələrinin daxili işlərinə qarışmasıdır. Kreml Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici və təhlükəsizlik siyasətini müəyyənləşdirmək istəyir. Rusiya Qırğızıstan və Tacikistanda hərbi bazalarını gücləndirmək qərarını verib. Moskva da Pekin kimi ABŞ-ın Çinə artan marağından narahatdır. ABŞ-ın məşhir “The Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqaləyə görə, həqiqətən ABŞ Mərkəzi Asiyada hərbi qüvvələrini yerləşdirməyə məkan axtarır.

"Atlas" Research Center

32 members of the Israeli parliament applied to the country's Ministry of Foreign Affairs regarding South Azerbaijan. They asked the Ministry of Foreign Affairs of Israel to pay attention to the strengthening of Tehran's repressive measures against the Iranian opposition and the southern Azerbaijanis. The deputies' address contains these sentences: "Azerbaijanis are the largest nation in Iran, numbering more than 20 million. The regime is carrying out a policy of cultural genocide, restricting the rights of Azerbaijanis to study and pass on their heritage, to teach the Azerbaijani language and even to register their children."

The appeal of 32 members of the Israeli parliament to the country's Ministry of Foreign Affairs regarding South Azerbaijan is a historic event. Firstly, 32 deputies are one quarter of all members of the Israeli parliament. This number may increase. Since the Islamic revolution in Iran, Israel has been declared an enemy state. However, during the Shah regime in Iran, Tehran had close relations with Israel. Iran and Israel were the two main allies of the United States in the region. After the regime in Iran declared Israel an enemy country, Israel intensified the fight against the regime in Iran. Iran's nuclear activities primarily concern Israel. Because if Iran gets a nuclear weapon, Israel will be targeted. Therefore, the Israeli government and Israeli MPs want the regime in Iran to change and the people's power to be formed in this country. Second, Israel carefully monitors the processes in Iran and has rightly concluded that Azerbaijanis living in Iran are one of the main powers. This power is at a level that will weaken the theocratic regime in Iran. The regime in Iran is most afraid of Azerbaijani activists, and it is Azerbaijanis who are the most arrested. Therefore, Israi found it necessary to pay attention to the topic of South Azerbaijan.

Israel's increasing attention to South Azerbaijan has worried the supporters of the Shah, who are opposed to it, as well as the Iranian regime. Reza Pahlavi, the son of the former Shah of Iran Mohammadreza Pahlavi, called the appeal of 32 members of the Israeli Parliament to the country's Ministry of Foreign Affairs regarding South Azerbaijan an unacceptable act. Pahlavi evaluated this appeal of Israeli Knesset members as a step against Iran's territorial integrity: "Such foolish statements completely contradict the positions of Israeli leaders and high-ranking officials in my meetings with them. Today, I expressed my concern and that of my compatriots in this matter to our friends in Jerusalem. The appeal of the deputies serves the interests of the Iranian authorities." Pahlavi asked the state of Israel to clarify the issue and to make a statement about the action that casts a shadow on the friendship between the Iranian-Israeli peoples.

Reza Pahlavi's father and grandfather oppressed Azerbaijanis no less than the regime in Iran. During the Shah's reign, thousands of Azerbaijanis were killed, and prisons were filled with innocent people. Pahlavi's grandson should first of all acknowledge the mistakes of the Shah's regime, to put it mildly, and emphasize that they should not be repeated in the future. However, instead of doing this, he was angry with Israel, which gave importance to the South Azerbaijan factor. However, some time ago, Pahlavi found it necessary to visit Israel. Probably, Pahlavi mistakenly thought that if he was invited to Israel, he was accepted as the main alternative to the Iranian regime. Pahlavi and his supporters have become more active in recent months, trying to present themselves as the main alternative to the current regime in Iran, participating in various forums and conferences. Despite this, those from South Azerbaijan, who have found political refuge in Western countries and have been fighting against the Iranian regime for years, have increased their activity, and they do not see Pahlavi as an alternative to the regime in Iran. Despite their dialogue with Pahlavi, Israel and Western countries consider it necessary to establish contact with all the forces opposed to the Iranian regime. This is the right strategy. Because different nationalities fighting against the regime in Iran, including Azerbaijanis, are fighting for democracy, human and national rights. They are not fighting to restore the Pahlavi dynasty to power.

"Atlas" Research Center

Dünya mətbuatı Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskinin Çin lideri Tsi Cinpinlə telefon danışığının nəticələrini əvvəlkitək analiz etməyə çalışır. ABŞ-ın məşhur “The Washington Post” dərgisində yayımlanan məqalədə Çin liderinin Kiyevə zəng etməklə özünü sülhpərvər kimi göstərməyə çalışıldığı bildirilib.

Birincisi, Tsi Cinpin Volodimir Zelenskiyə zəng etməklə Qərblə münasibətlərin normallaşdırılmasına çalışır. Çünki Vaşinqton və Brüssel Pekindən Rusiya-Ukrayna müharibəsiylə bağlı konkret mövqe ortaya qoymasını istəyir. İkincisi, Tsi Cinpin Rusiyaya iki günlük səfərindən və Kreml sahibi Vladimir Putinlə görüşündən sonra Ukrayna dövlət başçısı Volodimir Zelenski ilə təmas qurmalı idi. Bununla Pekin hər iki tərəflə dialoqun olduğunu göstərməli idi. Pekinin müharibənin dayandırılmasıyla bağlı 12 maddəlik planı da bunu diqtə edir. Digər tərəfdən Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvüdən biri kimi də fəallığını bir qədər artırmalıdır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 daimi üzvü bu və ya digər şəkildə Ukrayna müharibəsinə cəlb olunub, bircə Çin məsafə saxlamağa çalışırdı, ancaq sonda Pekin də fəallaşmaq məcburiyyətində qaldı.

Tsi Cinpin müharibənin yalnız 400-cü günü Kiyevə zəng edib. Buna qədər Tsi Cinpin Volodimir Zelenski ilə təmasdan yayınıb. “Politico” nəşrində yayımlanan məqalədə Çinin Rusiyaya silah və hərbi texnika verməkdən çəkindiyi bildirilib. Pekin Qərbin sanksiyalarından ehtiyat edir. Buna baxmayaraq, Çin Rusiya ilə əməkdaşlığı genişləndirməyə qərar verib.

Pekin vasitəçi təşəbbüslərini gücləndirməklə bu sahədə Qərbi əvəzlələməyə çalışır. Pekinin İranla Səudiyyə Ərəbistanını barışdırması buna nümunədir. Bu iki dövlət arasında danışıqlar Pekində gedirdi. Tsi Cinpin Moskva və Kiyevlə təmaslara baş vurmaqla Ukraynadakı müharibənin dayandırılması üçün də fəallığını artırıb. Ancaq Qərb Pekinə vasitəçi olmağa imkan verməyəcək. Pekin “müharibə dayandırılmalıdır” desə də, Rusiya ordusunun Ukrayna ərazisini tərk etməsi vacibliyini bildirmir. Bunsuz müharibə dayandırılmayacaq. Pekin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanısa da, Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərlər bağlı mövqe bildirməkdən çəkinir.

Kiyev də Pekinin bu şəkildə vasitəçiliyini qəbul etməyəcək. Buna baxmayaraq, Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski Çin lideri Tsi Cinpinlə dialoqunu davam etdirəcək. Bu Zelenskiyə ona görə lazımdır ki, Pekin tamamilə Kremlin yanında yer almasın və Çin Rusiyaya həri texnika satmağa qərar verməsin.

"Atlas" Research Center