Kategori: Analizler

Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başladıqdan sonra ABŞ və Avropa İttifaqının sərt sanksiyaları ilə üzləşib. Kremlin qazanc mənbələri və valyuta ehtiyatları azalıb. Kreml bu səbəbdən bir sıra ölkəylə iqtisadi və ticarət mübadiləsində dollardan deyil, milli pul vahidlərindən istifadəni təklif edib. Kreml bu mövzuyla bağlı Pekin, Ankara və digər paytaxtlarla danışıqlar aparıb. Danışıqlarda şifahi razılaşmalar əldə olunsa da, ticarət mübadiləsində dollardan imtina asan məsələ deyil. Dollarla ticarət uzun onilliklərdir formalaşıb.

Buna baxmayaraq, Braziliya prezidenti Lula da Silva da Kermlə qoşularaq beynəlxalq ticarətdə dolların üstünlüyünə qarşı çıxış edib. O ticarəti milli valyutalarda inkişaf etdirmək və yeni maliyyə alətləri yaratmaq barədə təklif irəli sürüb. Braziliyanın solçu prezidenti çıxışlarının birində belə deyib: “Niyə ticarətdə bütün ölkələr dollara bağlanmalıdır? Niyə biz bunu valyutalarımıza bağlaya bilmirik? Ümumiyyətlə, kim belə qərara gəldi ki, qızıl standartından imtina etdikdən sonra valyuta yuan, real və ya peso deyil, dollar olmalıdır?”. Lula da Silva BRICS ölkələri (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) arasında hesablaşmalarda dollara alternativ üzərində düşünməyi təklif edib. O, bunun çətin və çoxları üçün qeyri-adi olduğunu etiraf edib və bu məsələdə tələsməməyi vurğulayıb.

Braziliya prezidenti dollardan imtina mövzusunu Çinə səfər zamanı da müzakirə edib. Pekin də bu mövzunun müzakirəsində maraqlıdır. Çin Braziliya kimi ticarət mübadiləsində dollardan imtinanın tərəfindədir. Ümumiyyətlə Braziliya prezidenti Çinə səfərindən məmnun qalıb. İki ölkənin enerji şirkətləri arasında əməkdaşlığın vacibliyindən danışan Lula de Silva Pekinlə yanaşı Şanxayda da olaraq böyük şirkətlərin ofislərində görüşlər keçirib. Lula de Silva ilə Çin lideri Tsi Cinpin arasında 13 birgə saziş imzalayıb. İki ölkə arasında kənd təsərrüfatı sahəsində də əməkdaşlıq imkanları araşdırılıb. Çin Braziliyanın kənd təsərrüfatının inkişafında əsas dövlətlərdən biridir. Digər tərəfdən Çin Brazliyanın yenidən sənayeləşməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Braziliyanın Çinə ixracı ABŞ və Arvopa İiitfaqına  ixracdan daha çoxdur.

Vaşinqton Braziliya ilə Çinin yaxınlaşmasından, o cümlədən Pekinin dəstəyi ilə bir sıra dövlətin ticarət mübadiləsində dollardan imtina siyasətindən narahatdır. Pekin Rusiya və Braziliya kimi ölkələrlə birgə ABŞ-ın illərdir formalaşdırdığı birqütblü dünyanı zəiflətməyə çalışır. Birqütblü dünyanın zəiflədilməsinin əsas istiqamətlərindən biri ticarətdə dollardan imtinadır.

"Atlas" Araştırma Merkezi

ABD, Rusya ve Çin ile olan çatışmasında da komşusu Kanada'nın desteğine güveniyor. Kanada, Asya bölgesinde NATO benzeri bir yapının oluşturulmasını önerdi. ABD, Kanada, Güney ve Japonya olmak üzere dört ülkenin birliğinden bahsediyoruz. Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Hindistan ve Japonya gibi olmalı.

Asya'daki mevcut ve planlanan derneklerin Çin ile karıştırıldığı açıktır. Pekin onları bu devletlerin sonuç alamayacağı konusunda uyardı. Kanada'nın önerdiği birlik, Çin'in yanı sıra Rusya'yı da hedef aldı. Kyodo haber ajansının diplomatik kaynaklara dayandırdığı habere göre, Kanada'nın yeni birlik önerisi Ocak 2023'te Ottawa'ya yaptığı ziyarette Japonya Başbakanı Fumio Kisido'ya sunuldu.

Washington, Kanada'nın teklifini kabul etti. ABD yönetimi, Japonya ile Güney Kore arasında son dönemde artan diyalogdan memnun. Güney Kore lideri Yun Seok-Yol, Tokyo ile işbirliğini derinleştirmeye çalışıyor. Bu aynı zamanda Japonya'nın çıkarlarını da karşılamaktadır. Ancak, İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra, iki ülke arasındaki ilişkiler onlarca yıldır gergindi. İkinci Dünya Savaşı sırasında Japonya, Güney Kore'yi işgal etti ve Koreliler çok kayıp verdi. Şu anda bile iki ülke arasında çözülmemiş sorunlar var. Seul, savaşın ağır sonuçları için Tokyo'dan tazminat talep ediyor. Mevcut sorunlara rağmen iki ülke arasındaki diyalog genişledi. Örneğin, iki ülke birkaç yıl önce istihbarat paylaşma kararı aldı.

Japonya ve Güney Kore'nin işbirliği için iki motivasyonu var. Birinci faktör, Kuzey Kore'nin nükleer başlıklı füze sayısını artırması ve bölgedeki test sayısını artırması. Bu hem Güney Kore hem de Japonya için ciddi bir tehdit oluşturuyor. İkinci faktör, Çin'in bölgede artan askeri gücü. Ottawa, Washington ile birlikte Güney Kore'nin Japonya ile yakınlaşmasını da destekliyor. G7 zirvesi Mayıs ayında Japonya'nın Hiroşima kentinde yapılacak. Tokyo, Güney Kore liderini zirveye davet etmeyi planlıyor. Ottawa ile Washington arasında yeni bir birlik oluşturma konusu da bu zirvede tartışılacak. Bu öneri desteklense de gerçekleşmesi zaman alacaktır.

Ottawa ve Pekin arasındaki ilişkiler 2018'den beri gergin. Aynı yıl, Çinli "Huawei Technologies" şirketinin finans direktörü Kanada'nın Vancouver kentinde tutuklandı. Çin vatandaşının ABD'nin İran'a yönelik yaptırımlarına karşı çalıştığı bildirildi. Pekin, Çin'de iki Kanadalı iş adamını tutuklayarak yanıt verdi. Ardından tutuklananların tamamı serbest bırakılarak ülkelerine iade edildi. Ancak bu, Kanada ile Çin arasındaki ilişkilerin normalleşmesi için koşullar yaratmadı. Geçen yıldan bu yana Kanada, Asya ve Pasifik bölgesinde Çin'e karşı daha aktif bir politika yürütmenin önemini vurguladı. Kanada, bölge ülkeleriyle ticari ilişkilerini geliştirmenin yanı sıra Çin'e direnen ülkelere askeri desteği artırma kararı aldı.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Yaponiya İkinci Dünya müharibəsində məğlub olduqdan  sonra ona məxsus Kuril – İturup, Kunaşir, Şikotan adaları keçmiş SSRİ-nin nəzarətinə keçdi. Müharibədən bir müddət sonra Tokio ilə Moskva arasında danışıqlar başladı. 1960-cı illərdə SSRİ-nin o zamankı rəhbərliyi Kuril adalarından ikisini Tokio ilə sülh sazişi qarşılığında Yaponiyaya geri qaytarmağa razı idi. Ancaq daha sonra SSRİ-də hakimiyyət dəyişikliyi baş verdi və Kreml vədini unutdu.

SSRİ dağıldıqdan sonra Tokio müstəqilliyini qazanan Rusiya ilə danışıqlara başladı. Rusiyanın ilk prezidenti Boris Yeltsin adalarla bağlı Tokio ilə razılaşma əldə etməyə yaxın idi. Ancaq Yeltsinin ətrafı buna imkan vermədi. Vladimir Putin prezident seçiləndən sonra Tokio ilə danışıqları davam etdirdi. Ancaq Putin Yeltsindən fərqli olaraq adalar məsələsində güzəştə getməyə hazır deyildi. Danışıqlar nəticə vermirdi. Buna baxmayaraq, Tokio ilə Moskva arasında dialoq davam edirdi, iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələr və ticarət genişlənirdi. Rusiyanın Ukraynaya qarşı başlatdığı işğalçı müharibə Yaponiya ilə münasibətlərə də mənfi təsir etdi.

Yaponiya Qərbin Rusiyaya qarşı bir sıra sanksiya qərarlarına qoşuldu, bu iqtisadi və ticarət əlaqələrinə mənfi təsir etdi. Bundan başqa Rusiyada keçirilən referendumda Konstitusiyaya əlavə edilən bəndə görə, torpaq güzəşti qadağan edildi. Bu o demək idi ki, Rusiyanın Yaponiyaya adaları geri qaytarmaq qanuni yolla qadağan edildi. Yəni Putin və digəri bir gün Kuril adalarını Yaponiyaya qaytarmaq istəsə belə, bunu edə bilməyəcək. Konstitusiya prezidentə Kuril adalarını Yaponiyaya qaytarmağı qadağan edir. Bundan sonra Tokio anladı ki, adaların gələcək taleyi ilə bağlı Moskva ilə dialoqun davam etdirilməsi mənasızdır.

Bu arada, Çin də Kuril adalarıyla bağlı mövqeyini Rusiyanın xeyrinə dəyişdi. Çin uzun illər Kuril adaları məsələsində neytral siyasət yürüdürdü. Çinlə keçmiş SSRİ arasında sərhəddə gərginlik 1964-cü ildə baş vermişdi. Pekin həmin ildən başlayaraq Kuril adaları məsələsində Moskvanın mövqeyini dəstəkləməkdən imtina etmişdi. Çinin o zamankı lideri Mao Tsedun faktiki Yaponiyanın adalarla bağlı siyasətinin haqlı olduğunu dəstəkləyirdi. Pekin uzun illər Kuril adalarıyla bağlı mövqe bildirmirdi. Ancaq üstündən 59 il keçdikdən sonra Pekin bu mövqeyini Moskvanın xeyrinə dəyişib. Çin lideri Tsi Cinpin Moskvada Vladimir Putinlı görüşdən sonra Kuril adaları məsələsində bundan sonra Yaponiyanın  mövqeyini  dəstəkləməyəcəyini bildirib.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Azerbaycan-Kazakistan ilişkileri stratejik ittifak aşamasına girmiştir. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 10 Nisan'da Kazakistan'a yaptığı ziyaret bu ittifakı daha da güçlendirmeyi amaçlıyordu. Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım-Jomart Tokayev ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Astana'da Devletlerarası Yüksek Konsey'in kurulmasına ilişkin ortak bildiri ve protokol imzaladı. Bu Konsey, ikili ilişkilerin gelişimini hızlandıran projeler üzerinde çalışmalıdır.

İki ülke arasındaki mevcut ticaret hacmi 500 milyon dolar. Ticaret cirosunun ikiye katlanarak 1 milyar dolara çıkarılması planlanıyor. Bunun için iki devlet arasında büyük projelerin hayata geçirilmesi önemlidir. Tarım alanında karşılıklı yarar sağlayan işbirliği için büyük bir potansiyel var. Geçen yıl ikili tarım ürünleri ticaret hacmi 3 kat artarak 146 milyon dolar olarak gerçekleşti.

İki proje, Azerbaycan ile Kazakistan arasındaki jeostratejik ilişkileri daha da güçlendirecek.

ilk proje petrol taşımacılığı Kazakistan, Azerbaycan üzerinden ihraç ettiği petrol hacmini artırmak istiyor. Bu yıldan itibaren Kazak petrolü Azerbaycan üzerinden dünya pazarlarına ulaştırılmaktadır. Kazak petrolü tankerlerle Hazar Denizi üzerinden Sangaçal terminaline ve oradan da Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattına taşınıyor. Astana'nın hedefi belli, petrolün dünya pazarlarına ulaşımını çeşitlendirmek istiyor. Kazakistan dünya petrol rezervlerinin yüzde 2'sine sahip ve günde 2 milyon varil petrol üretiyor. Bu petrolün yüzde 80'i Rusya topraklarından Karadeniz'deki Novorossiysk limanına sevk ediliyor. Ancak bu yol güvenilir değil. Rusya'dan geçen boru hattında sık sık kazalar oluyor ve bu nedenle Kazak petrolünün nakliyesi durduruluyor. Şu anda Kazakistan'ın geliri düşüyor. Bazı durumlarda Rusya, siyasi nedenlerle Kazak petrolünün taşınmasını engelliyor. Astana, Rusya'nın Ukrayna'ya yönelik saldırı savaşını desteklemiyor. Rusya, Ukrayna'ya yönelik saldırı savaşını başlattıktan sonra birkaç kez Kazakistan'dan petrol taşınmasını engelledi.

Kazak petrolünün ana alıcılarından biri Çin'dir. Ancak bu ülkeye sürekli petrol arzı sağlanması Kazakistan-Çin ilişkilerinin seviyesine bağlıdır. Bazı durumlarda iki ülkenin ulaşımında kesintiler yaşanıyor. Örneğin Çin, bir süredir Kazakistan ile ithalat-ihracat faaliyetlerini kısıtlıyor. Çin, Kazakistan sınırına araç girişini yasakladı. Astana, bu gerilimin petrolün Çin'e taşınmasını olumsuz etkilemesinden korkuyor. Bu nedenle Kazakistan siyasi çevrelerinde petrolün dünya pazarlarına istikrarlı bir şekilde taşınmasının en verimli yolunun Azerbaycan üzerinden olduğuna inanıyorlar.

Gürcistan Başbakanı Irakli Garibashvili'nin 7 Nisan'da Azerbaycan'a yaptığı ziyaretin ana hedeflerinden biri de Kazak petrolünün taşınmasıyla ilgiliydi. Azerbaycan, Kazakistan'a 2023'te Bakü-Supsa boru hattıyla 5 milyon ton petrol taşımayı teklif etti. Petrol, Hazar Denizi'nin Kazak sahanlığında bulunan devasa Kaşagan sahasından tedarik edilecek. Gürcistan ile bu konuda anlaşmak gerekiyordu. Kazakistan'ın petrol taşıma hacminin artırılması Azerbaycan'ın yanı sıra Gürcistan'ın da çıkarınadır. Toplamda 6,5 milyon ton Kazak petrolünün Azerbaycan ve Gürcistan üzerinden taşınması planlanıyor.

ikinci proje Orta Koridordur. Bu proje Azerbaycan ile Kazakistan'ı birbirine bağlamaktadır. Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Güzergâhının tam kapasite çalışabilmesi için iki ülke arasındaki lojistik hizmetlerin iyileştirilmesi, ortak taşıma operatörlerinin oluşturulması, teknik ve tarife koşullarının modernize edilmesi ve idari engellerin kaldırılması gerekmektedir. 2022-2027 yılları için Orta Koridor güzergahının geliştirilmesi ve işletilmesi için bir Yol Haritası bulunmaktadır. Doğu-Batı istikametindeki malların istikrarlı ve hızlı teslimatı bu güzergah üzerinden sağlanmalıdır.

"Atlas" Araştırma Merkezi

ABŞ və Hindistan yaxın müddətdə birgə hərbi təlimlər keçirəcəklər. Bu təlimlərə Yaponiya da dəvət olunub. Bu təlimlər Çinin Hindistana artan təzyiqi ilə bağlıdır. Vaşinqton Çin-Hindistan qarşıdurmasında Dehlini dəstəkləyir. Bundan başqa Hindistan ABŞ, Avstraliya və Yaponiyanın üzv olduğu “Quad” birliyinin üzvüdür.

Hindistan dünyada ən çox xarici silah və hərbi texnika alan ölkələrdəndir. Buna görə də Hindistan hərbi təlimlərdə aldığı bütün hərbi texnikadan, o cümlədən “Rafael” təyyarələrindən (Fransa sitehsalı) və Su-30 təyyarələrindən (Rusiya istehsalı) istifadə edəcək.

Hindistanla Çin arasındakı sərhəddə gərginlik 1962-ci ildən başlayıb. Toqquşmalar nəticəsində Çin sərhədin 38 min kilometrini nəzarətə götürüb. Hindistan həmin ərazinin işğal edildiyini bildirib. Çinin mərhum lideri Mao Tsedun Hindistanın Tibetdən qaçan Dalay-lamaya sığınacaq verməsindən narazı idi. Sonrakı illərdə münasibətlərdəki gərginlik nisbətən azalsa da, tərəflər sərhədin dağlıq hissəsini aralarında müəyyənləşdirə bilmədilər. Müxtəlif illərdə Çinin hazırki lideri Tsi Cinpin Hindistanda, Hindistanın baş naziri Narendra Modi isə Çində rəsmə səfərlərdə olublar. Ancaq bu səfərlər və aparılan danışıqlar mübahisəni həll etməyib. Sərhədin Himalay dağları hissəsində qoşun biliklərinin sayı artıb. 2020-ci ildə baş verən qarşıdurma zamanı hər iki tərəfdən ölənlər olub. Bundan sonra Hindistanla Çinin birgə iqtisadi layihələri reallaşmayıb.

Çin bölgədə hərbi gücünü artırdığına görə, Dehli müttəfiqləri ilə birgə hərbi təlimlərə üstünlük verir. Buna baxmayaraq, Dehli xarici siyasətdə Vaşinqtondan asılı olmaq istəmir. Dehli balanslı xarici siyasətdən imtina etməyib. “Quad” hərbi blok deyil. Dehli Moskva ilə tərəfdaşlıqdan imtina etməyib. Hindistan Rusiya və Çinlə birgə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının, o cümlədən BRİKS-in üzvüdür. Ancaq bu birliklər Çinlə Hindistan arasındakı mübahisələri həll edə bilməyib. Kreml Rusiya-Çin-Hindistan üçlü ittifaqının formalaşmasına çalışsa da, bu alınmadı. Bu ideya Rusiyanın keçmiş xarici işlər naziri Evgeniy Primakova məxsus idi. Dehli Çinlə müxtəlif birliklərdə iştirak etsə də, Pekindən qorunmaq üçün Qərblə əməkdaşlığın inkişafında maraqlıdır.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Fransa prezidenti Emmanuel Makronla Avropa İttifaqının Komissiyasının rəhbəri Ursula Fon der Lyayenin Çinə birgə səfəri başa çatıb. Bu səfərin və aparılan danışıqların nəticələri barədə nə demək mümkündür?

Gözlənildiyi kimi, Pekində əsas mövzu Ukrayna olub. Avropa İttifaqı Çinin Rusiyaya dəstəyindən narahatdır. Daha böyük narahatlıq Çinin İran kimi Rusiyaya silah və hərbi texnika göndərməsi ehtimalı ilə bağlıdır. Daha əvvəl Pekində Avropadan Almaniyanın kansleri Olaf Şolts, İspaniyanın baş naziri Perdo Sanşes və Avropa İttifaqının təhlükəsizlik və xarici siyasət məsələləri üzrə komissarı Jozep Borel olmuşdular.

Pekinin Ukrayna məsələsində mövqeyi dəyişməyib və bu səfərlərin böyük nəticəsi yoxdur. Çin lideri Tsi Cinpin Fransa prezidenti Emmanuel Makronla Pekində keçirilən danışıqlardan sonra birgə bəyannamə qəbul ediblər. Ortaq fikir sadəcə bundan ibarət olub ki, tərəflər Ukrayna məsələsi ilə bağlı danışıqlara başlamalı və problem sülh yolu ilə həll olunmalıdır. Buna baxmayaraq, Çin lideri Rusiyanı qınamaqdan imtina edib. Halbuki, ortaq mətbuat konfransında Fransa prezidenti Çin liderinə müraciət edərək, Rusiyanı işğala son qoymağa çağırıb. Makron Pekində bildirib ki, Avropa Ukrayna torpaqlarının işğalı ilə barışmayacaq və Rusiya heç bir halda Belarusda nüvə silahı yerləşdirməməlidir. Tsi Cinpin Emmanuel Makronun bu çağırışını dəstəkləməyib. Tsi Cinpinin yeganə güzəşti o olub ki, Çin lideri Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskiyə telefon zəngi edəcəyini vəd verib. Ancaq Cinpin bunun nə zaman baş verəcəyini dəqiqləşdirməyib.

Çin lideri əvvəlkitək hesab edir ki, müharibənin başlanmasında NATO günahkardır. Tsi Cinpinin fikrincə, NATO Rusiyanın Ukraynadakı təhlükəsizlik maraqlarını nəzərə almalıydı.

Beləliklə, Fransa prezidentinin və Avropa İttifaqının Komissiyasının rəhbərinin Pekinə səfəri nəticəsiz qalıb. Bu əvvəlcədən də bəlliydi. Belə olan halda Makron və Ursula Fon der Lyayen hansı səbəbdən Pekinə səfər ediblər? Görünür, Avropa təmsilçilərinin bu səfərləri Pekinə xəbərdaqlı əhəmiyyəti daşıyır ki, Çin Rusiyaya hərbi texnika və silah versə, Avropa İttifaqı Çinə qarşı sanksiyalar tətbiq edəcək. Brüssel Pekinin Kremldən Ukrayna məsələsinə görə məsafə saxlamasını istəyir. Çinin Avropa İttifaqı dövlətləri ilə sıx iqtisadi əlaqələri var. İyun ayında Avropa İttifaqı-Çin sammiti planlaşdırılır. Vaşinqtondan fərqli olaraq Brüssel Çinlə iqtisadi əlaqələri zəiflətmək istəmir. Ancaq əgər Pekin Rusiyaya silah və hərbi texnika verərsə Brüssel Pekinlə iqtisadi əlaqələri zəiflətmək məcburiyyətində qalacaq və Çin böyük Avropa bazarını itirəcək.

"Atlas" Araştırma Merkezi

İki müsəlman ölkəsini qeyri-müsəlman ölkəsi barışdırıb. İran və Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər nazirləri Çinin paytaxtı Pekində saziş imzalayıblar. İmzalanma mərasimində Çin xarici işlər naziri Qin Gang iştirak edib. Çin ilk dəfədir ki, münaqişə tərəflərini barışdıran məkana çevrilib. Adətən bu rola ABŞ və Avropa İttifaqı iddia edirlər. Bu səbəbdən İranla Səudiyyə Ərəbistanın qəbul etdikləri barışıq planı və bu planda Çinin yer alması Qərb paytaxtlarında və İsraildə ciddi suallar yaradıb.

Bu sazişə görə İran və Səudiyyə Ərəbistanı səfirliklərini və konsulluqlarını yenidən açmaq barədə razılaşıblar. Sazişdə iki ölkənin qarşılıqlı inamı və əməkdaşlığı genişləndirmək, regionda təhlükəsizlik, sabitlik və rifahın yaradılmasının hədəf göstərildiyi yazılıb. İki ölkənin xarici işlər nazirləri bir-birlərinə səfər etmək barədə də razılığa gəliblər. Tehran Səudiyyə Ərəbistanı ilə barışmaqla yanaşı 7 ildən sonra Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə səfirini göndərib.

İranın Səudiyyə Ərəbistanı ilə münasibətləri 2016-cı ildə pozulub. Həmin il Səudiyyə Ərəbistanında şiə din xadimləri terrorçuluq ittihamı ilə edam ediliblər. Bundan sonra Səudiyyə Ərəbistanının Tehrandakı səfirliyinə hücum edilib və iranlı nümayişçilər tərəfindən yandırılıb. Bu təxribata cavab olaraq Səudiyyə Ərəbistanı, Bəhreyn, Küveyt və Sudan İranla diplomatik əlaqələri kəsib, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri isə münasibətlərini müvəqqəti işlər vəkili səviyyəsinə endirib, Tehran isə bu ölkədəki səfirini geri çağırıb.

Tehran nədən ərəb ölkələri ilə barışmağa qərar verib? Məsələ burasındadır ki, İran ətrafında halqa daralıb. Qərbin İrana qarşı sanksiyaları sərtləşib, ölkə daxilində etirazlar dayanmır, iqtisadi və sosial problemlər artıb. Tehran bu qədər problemlə üzləşərkən, o biri problemlərin həllini vacib sayıb. Tehranda anlayıblar ki, ərəb ölkələri ilə problemi özləri yaradıblar və gərginliyi davam etdirməyin İrana zərəri olacaq. Münasibətlərin gərgin olması ərəb ölkələrini İsrail və ABŞ-la anti-İran koalisiyasına sövq edə bilərdi. Bu İranın problemlərini daha da artıracaqdı. Ona görə də Tehran təcili şəkildə ərəb ölkələri ilə münasibətləri normallaşdırmağa qərar verib. Bu normallaşmanın nə qədər uzanacağını söyləmək çətindir. Çünki Tehranın keçmiş illərdə də ərəb ölkələri ilə münasibətləri normal olub, səfirliklər də fəaliyyət göstərib. Ancaq Tehran bu ölkələrin daxili işlərinə qarışdığına görə münasibətlər pozulub. Bunun yenidən təkrarlanacağını və Tehranın ərəb ölkələrinin daxili işlərinə qarışacağını istisna etmək olmaz. Azərbaycan nümunəsində məhz bunu müşahidə edirik. İran öz ətrafında problemlərin sayını azaltmaq məntiqiylə Azərbaycanla da münasibətlərin keçmiş illərdəki nisbətən normal axarına qaytarmağa çalışmalıdır. Əgər Tehran Azərbaycanın ABŞ-la İsrailin anti-İran koalisiyasında yer ala biləcəyindən şübhəlidirsə və naharatdırsa, Səudiyyə Ərəbistanı ilə olduğu kimi Azərbaycanla da münasibətlərin normallaşmasına çalışmalıdır. Ancaq hələ ki, bunun tərsi baş verir. Tehran münasibətlərin gərginləşməsi yolundan imtina etməyəcəyi halda Azərbaycanın anti-İran koalisiyasında yer alması ehtimalı artacaq.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Rusya ve İran yakında stratejik ortaklık konusunda bir anlaşma imzalayacak. İran Dışişleri Bakanı Hossein Amir Abdullahian, birkaç gün önce Moskova'ya yaptığı ziyarette Rus mevkidaşı Sergey Lavrov ile bu konuyu görüştü. Anlaşmanın önümüzdeki aylarda imzalanması planlanıyor.

Rusya ile İran arasındaki stratejik ortaklık anlaşması, iki ülke arasında 2001 yılında imzalanan işbirliği anlaşmasının yerini almalıdır. Bu dönemde İran, Rusya'nın ortağı olmaktan çıkıp stratejik bir ortağa dönüşmüştür. Bu nedenle Moskova ve Tahran'ın yeni bir anlaşmaya ihtiyacı var.

Moskova, Batı'ya karşı mücadelede İran ve Çin ile üçlü bir koalisyon kurmak istiyor. Tahran da bu koalisyonla ilgileniyor. İran, 2021'de Çin ve 2022'de Venezuela ile stratejik ortaklık anlaşması imzaladı. Venezuela ve İran'ı yalnızca Amerikan karşıtı politikalar birleştiriyor. Tahran ve Pekin, Amerikan karşıtı politikanın yanı sıra, derin ekonomik ve ticari ilişkilerle birleşiyor. Çin, önümüzdeki yıllarda İran'a büyük yatırımlar yapmalıdır. Ayrıca Çin, İran'dan ucuz petrol almakla ilgileniyor. Pekin'in İran ile Suudi Arabistan'ı uzlaştırma çabaları da Çin'in Avrasya bölgesinde artan rolünü gösteriyor.

Rusya ile İran arasındaki ticaret alışverişi 2022'de yüzde 15 artarak 5 milyar dolara çıkacak. Moskova bundan sonraki aşamada İran ile Kuzey-Güney ulaşım koridorunu gerçekleştirmek istiyor. Rusya, bu koridor aracılığıyla uzak Asya ülkeleri ile ticaret alışverişini artırmayı planlıyor. Bu amaçla 2025 yılına kadar İran topraklarında Rasht-Astara demiryolunun inşa edilmesi gerekiyor. Ancak Moskova'nın bu planları artık tehlikeye girmiştir. Zira İran'ın Azerbaycan'a yönelik artan provokasyonları iki ülke ilişkilerini germiştir. Azerbaycan'ın İran Büyükelçiliği faaliyetlerini durdurdu. Tahran, Azerbaycan'ın İsrail ile artan işbirliğine karşı açıklamalar yapmaya devam ediyor. Bakü'de Azerbaycan milletvekiline yönelik düzenlenen terör saldırısında İran'ın adı geçiyor. Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı'ndan yapılan açıklamada, terör saldırısının arkasında İran'ın olduğu belirtildi.

Böyle bir durumda Azerbaycan'dan da geçecek olan Kuzey-Güney ulaşım koridorunun perspektifi soru işaretleri uyandırıyor. Bu projenin yürümesi için İran'ın Azerbaycan'a yönelik provokasyonları durdurması ve ilişkileri normalleştirmeye çalışması gerekiyor. Ancak Tahran bunları yapmıyor.

"Atlas" Araştırma Merkezi

ABŞ prezident Co Bayden Konqresdə respublikaçıların büdcəni azaltmaq ideyalarının ölkə istehsalına xələl gətirə və Çinin dünya iqtisadiyyatına hakim olmasına kömək edə biləcəyi qənaətindədir. Ağ Ev sahibi hesab edir ki, ABŞ-ın Çinlə iqtisadi zəmində mübarizə aparması üçün ölkənin effektiv büdcəyə ehtiyacı var. ABŞ-ın demokrat prezidenti respublikaçıların onun siyasətinə etirazının Çini gücləndirəcəyindən ehtiyatlanır. “Büdcədə kəsintiyə getmək innovasiya və texnologiyanın gələcəyini Çinə vermək deməkdir” deyən Bayden ABŞ-ın yaxın illərdə əsas məqsədinin Çinin irəliləməsinin əngəllənməsi olduğunu vurğulayıb.

Bayden administrasiyası Konqresə göndərdiyi büdcədə hərbi xərclərin artırılmasını da nəzərdə tutub. Bu da Çinə qarşıdır və Ağ Ev sahibi bunu gizlətmir. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Baş Qərargah Rəisləri Komitəsinin rəhbəri Mark Milli  hərbi büdcənin artırılmasınə belə izah edib: “Hərbi büdcə Çinlə strateji rəqabəti gücləndirməyə istiqamətlənib”. Mark Milli ABŞ-ın uzun illər üçün təhlükəsizlik probleminin Çin olacağını bildirib. Buna baxmayaraq, Mark Milli ABŞ-ın Çinlə hərbi toqquşmasının mütləq olmadığı qənaətindədir. Halbuki, Mark Milli iki dövlətin bütün istiqamətlərdə maraqların kəsişdiyini də etiraf edib. Pentaqon təmsilçisi Çinin nüvə gücünü artımasına da diqqəti çəkib. Çin qitələrarası ballistik raketlərin istehsalını artırıb. Mark Milli onu da etiraf edib ki, hazırda ABŞ-ın Pekinin nüvə inkişaf proqramını yavaşlatmaq, dayandırmaq və ya məhv etmək üçün əlində aləti yoxdur.

Maraqlıdır ki, Co Bayden və Mark Milli hərbi büdcənin artırılması vacibliyindən danışarkən əsas hədəfin Çin olduğunu vurğulayıblar, Rusiyanın adını çəkməyiblər. Halbuki, Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəni davam etdirməsi Vaşinqtonu daha ciddi narahat etməlidir. Görünür, bu onunla əlaqəlidir ki, Vaşinqton Rusiyanın hərbi imkanlarının həddini özü üçün müəyyələşdirib və Rusiyanın bundan artığına nail olmayacağı qənaətindədir. Çin isə hərbi qüdrətini artırmaqda davam edir. Pekinin xeyrinə daha bir fərq ondan ibarətdir ki,  müharibəni davam etdirən Rusiyanın hərbi resursları tükənir, Çin isə müharibə aparmadığına görə iqtisadi qüdrətini hərbi gücünün inkişafına yönəlib. Buna baxmayaraq, Çin-Rusiya yaxınlaşması Vaşinqtonu ciddi narahat edir. Rusiya və Çin hərbi ittifaq yaratmasalar da, bölgədə birgə keçirdikləri hərbi təlimlər və hərbi texnologiyalarını bir-birləriylə bölüşmək ehtimalı ABŞ-ın problemlərini artıracaq.

Pekin Vaşinqtonun artan təzyiqlərini neytrallaşdırmağa çalışır. Pekin gizlətmir ki, Rusiya ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirməkdə maraqlıdır. Buna misal olaraq Çinlə Rusiyanın müntəzəm olaraq birgə hava və dəniz patrulları həyata keçirməyi planlaşdırdıqlarını göstərmək olar. Bu sırada İran da var. Rusiya, Çin və İranın Oman körfəzində birgə hərbi dəniz təlimləri Amerikada narahatlıq yaradıb.

"Atlas" Araştırma Merkezi

Çin lideri Tsi Cinpin iki günlük Moskva səfəri zamanı Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə Rusiya-Ukrayna müharibəsini müzakirə etmişdi. Bundan əvvəl isə Çin lideri müharibənin dayandırılması üçün 12 maddəlik təkliflərini irəli sürmüşdü. Pekin Rusiya və Ukrayna arasında vasitəçi olmaq istəyirdi. Buna görə də Tsi Cinpinin Moskva səfərindən sonra “Çin lideri Moskvadan sonra Kiyevə də gedib Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski ilə görüşəcəkmi” sualı aktuallaşdı.

Ukrayna prezidenti Pekinin vasitəçilik təşəbbüslərini rədd etməyib, sadəcə Tsi Cinpinlə üzbəüz görüşüb fikir mübadiləsi aparmaq istəyir. Zelenski Tsi Cinpini Kiyevə səfər dəvət edib. Pekindən cavab yoxdur. Zelenskinin sonuncu dəfə Çin lideri ilə təması müharibədən əvvəl olub. Müharibə başlayandan sonra liderlər görüşməyib.

Çin lideri niyə Kiyevə getmək istəmir?

Birinci olarak, Tsi Cinpin Moskva ilə siyasi və iqtisadi zəminlərdə strateji tərəfdaşlığı genişləndirməkdə maraqlıdır. O Kiyevə gedib Ukrayna prezidenti ilə görüşməklə Kreml sahibi Vladimir Putinlə tərəfdaşlığına kölgə salmaq istəmir. Pekin Rusiyadan ucuz neft və qaz almaqda maraqlıdır.

İkinci, Pekin Volodimir Zelenski Vaşinqtonun müttəfiqi sayır. Pekində hesab edirlər ki, Zelenski Vaşinqtonun təlimatları əsasında hərəkət edir. Tsi Cinpin bu səbəbdən də Kiyevə gedib Zelenski ilə görüşmək istəmir.

Tsi Cinpin Zelenski ilə görüşmədən Rusiya ilə Ukrayna arasında vasitəçi ola bilməyəcək. Əslində Pekin vasitəçi olmaq da istəmir, sadəcə Tsi Cinpin Qərbin Çinə qarşı artan təzyiqlərindən qurtulmaq üçün özünü “sülhdə maraqlı olan tərəf” kimi göstərmək istəyir. Ancaq bu alınmır. Pekinin vasitəçiliyinin Rusiyanın xeyrinə olduğunu hamı anlayır. Misal üçün Tsi Cinpin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bildirsə də, “Rusiyanın müharibəyə başlama səbəblərini anlayırıq” fikrini bir neçə dəfə səsləndirib. Yəni Tsi Cinpin demək istəyib ki, Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başlamaqla beynəlxalq hüququ pozmayıb, Kreml “həyati maraqlarından çıxış edib”. Görünür, Tsi Cinpin ona da işarə edib ki, Ukrayna Kremlin tələbi ilə NATO və Avropa İttifaqı üzvülüyndən imtina etməliydi.

Tsi Cinpinin 12 maddəlik təkliflərində Rusiya ordusunun Ukrayna ərazisini tərk etməsi vacibliyi göstərilməyib. Təklifllərin ümumi mahiyyəti budur ki, tərəflər arasında atəşkəs elan olunsun. Qarabağ nümunəsində atəşkəsin nəyə səbəb olduğunu bilirik, bu işğalın rəsmiləşdirilməsinə şərait yaradır. Rusiya-Ukrayna müharibəsində atəşkəs elan olunarsa İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəlki dövrdə – Azərbaycanla Ermənistan arasında aparılan danışıqlarda olduğu kimi Rusiyanın işğalçı qoşunları Ukrayna ərazisini tərk etməyəcək və uzun onilliklər Kiyevlə Moskva arasında nəticəsi olmayan danışıqlar davam edəcək. Bu isə Rusiyanın maraqlarına uyğundur.

"Atlas" Araştırma Merkezi