Kateqoriya: Analizlər

Pekində Çin-Avropa İttifaqı sammiti keçirildi. Bu, Brüssellə Pekin arasında yüksək səviyyədə keçirilən sayca 16-cı məsləhətləşmələr idi. Sonuncu məsləhətləşmələr 2019-cu ildə baş tutmuşdu. Çin lideri Si Cinpin Avropa İttifaqı Şurasının prezidenti Şarl Mişel və Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula Fon der Lyayen ilə fikir mübadiləsi aparıb. Tərəflər əməkdaşlığa dair müsbət fikirlər söyləsələr də, Si Cinpinin Çinlə Avropa İttifaqı arasında hərtərəfli strateji tərəfdaşlığın 20 ilinin tamam olmasıyla bağlı fikirləri diqqət çəkicidir. Çin lideri bildirib ki, tərəflər qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq üçün tərəfdaşlıq etməli, ikitərəfli siyasi etimadı daim gücləndirməli, strateji konsensusu formalaşdırmalıdırlar. Demək tərəflər arasında konsensus yoxdur ki, Çin lideri bunun vacibliyini söyləyib.

Avropa İttifaqı ABŞ-dan fərqli olaraq Çinlə açıq qarşıdurmadan çəkinir. Brüssel Pekinlə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın davam etməsini istəyir. Pekin də Vaşinqtonla münasibətlərdəki gərginlikdən fərqli olaraq Brüssellə münasibətlərdə problem istəmir. Çünki Avropa ölkələri Çinin əsas tərəfdaşlarındandır. Bundan başqa Çinin Avropanın müxtəlif ölkələrinə milyardlarla avro yatırımları mövcudddur.

Buna baxmayaraq, Brüssellə Pekin arasında fikir ayrılıqları ortadan qaldırılmayıb. “Bloomberg” agentliyinin məlumatına görə, Brüssel əvvəlkitək Pekinin Ukrayna müharibəsiylə bağlı Moskvaya təsir etməsini istəyir. Ancaq Pekin Ukraynaya qarşı işğalçı müharibənin dayandırılması üçün heç nə etmir. Brüsselin Pekinə iqtisadi zəmində də iradı var. Pekinin Çində istehsal olunan elektrik avtomobillərinə dövlət subsidiyaları ayırması Brüsselin narazılığına səbəb olur. Çünki bu bəbabər rəqabətə maneədir. Avropa İttifaqı rəsmiləri Çindən iqtisadi asılılığı azaltmağı hədəfləyiblər. Pekinin isə Brüsselə iradı odur ki, Avropa İttifaqı Çin şirkətlərinin hüquqlarını tez-tez pozur. “Politico” nəşri diqqəti ona yönəldir ki, bu kimi səbəblərə görə Pekin və Brüssel vahid mövqe ifadə edən ortaq bəyanat verə bilmirlər.

Bu arada, NATO-nun keçmuş baş katibi Foq Rasmussen Avropa İttifaqının Çinə qarşı Tayvanı dəstəkləməsi vacibliyini bildirib. Onun bununla əlaqədar “The Financial Times” qəzetində məqaləsi yayımlanıb. Məqalədə Pekinin dünyada baş verən hadisələrə reaksiyasi sərt tənqid olunub. Rasmusssen hesab edir ki, Brüsselin Pekinə yumşaq siyasəti doğru deyil. Çünki Çin Tayvanı ələ keçirmək istəsə bu Avropanın maraqlarına da zidd olacaq. Yaponiya rəsmiləri də Rasmussenin narahatlığını bölüşürlər. Tayvanda problem çıxsa yüz minlərlə ada sakini Yaponiyaya axın edəcək. Avropa ölkələrindən Litva və Çexiya da Tayvana dəstəyin artırılmasının tərəfdarıdırlar.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Çinin qonşu ölkələrlə münasibətlərindəki gərginliyi davam edir. Yaponiya, Hindistan, Avstraliya və digər dövlətlər Çinin bölgədə artan hərbi gücündən narahatdırlar. Vyetnamın da Çinin siyasəti ilə bağlı sualları az deyil. Buna baxmayaraq, Çində olduğu kimi Vyetnamda da hakimiyyətdə Kommunist Partiyasıdır və bu amil iki ölkə arasında dialoqu mümkün edir.

Çinin xarici işlər naziri Van Yinin bir neçə gün əvvəl Vyetnama səfəri əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədi daşıyırdı. Çin bu məqsədlə Vyetnama maliyyə yatırımlarını artırıb. Pekinin Vyetnama diqqətinin artırmasının məqsədi ABŞ və Yaponiyanın Hanoyla təmaslarını intensivləşdirməsidir. ABŞ və Yaponiya Vyetnamın onların tərəfinə keçməsinə çalışırlar. Bu Pekini ciddi narahat edir.  “Reuters” agenliyinin yaydığı xəbərdə Çinlə Vyetnam arasında 1979-cu ildə silahlı qarşıdurmanın olduğu xatırladılır. “Global Times” dərgisində yayımlanan məqalədə isə Vyetnamın Yaponiya strateji tərəfdaşlığı daha üst səviyyəyə qaldırdığı yazılıb.

Vyetnam prezidenti Vo Van Thuong bir müddət əvvəl Yaponiyaya səfər etmişdi. O Tokioda Yaponiyanın baş naziri Kişida Fumio ilə görüşmüşdü. Rəsmi “Kyodo” agentliyinin məlumatına görə, 40 dəqiqə davam edən görüşdə iki lider Yaponiya və Vyetnam arasında dəniz təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirmək barədə razılığa gəliblər.

Yaponiya ilə yanaşı Vyetnamın da dənizlərdə Çinlə adalarla bağlı sərhəd mübahisələri mövcuddur. Tokio məhz bu amildən istifadə edərək Vyetnamla strateji tərəfdaşlığı gücləndirməyə çalışır. Digər tərəfdən Tokionun məqsədi Çini tərk etməyi planlaşdıran xarici şirkətləri Vyetnama istiqamətləndirməkdir. Həqiqətən Vyetnam xarici investorlar üçün münasib şərtlər təklif edir.

Vaşinqton Yaponiya-Vyetnam ittifaqını dəstəkləyir. Bu səbəbdən Pekin Vyetnamın müstəqil xarici siyasətindən narazıdır. Çindəki siyasi dairələr hesab edirlər ki, Vyetnam Qərb ölkələrinə qapılarını açıb. ABŞ prezidenti Cozef Baydenin bu ilin sentyabr ayında Vyetnama səfəri Pekində diqqətlə izlənilirdi. Yaponiya kimi ABŞ da Vyetnamla əməkdaşlığı strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırıb. ABŞ Vyetnama hətta müasir silahlar təklif edib. Beləliklə, böyük dövlətlərin Vyetnam uğrundakı mübarizəsi yeni mərhələyə qədəm qoyub.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Qərb və Rusiya mətbuatında Çinin xarici işlər naziri Tsin Qanın öldüyü barədə məlumatlar yayılıb. İlkin ehtimallara görə, o ya işgəncə nəticəsində ölüb, ya da özünə qəsd edib. Bu Çində siyasi xadimlərdən birinin növbəti müəmmalı ölüm faktıdır. Bundan əvvəl keçmiş baş nazir Li Ketsyanın evində cansız bədəni aşkarlanmışdı.

Tsin Qan çox az müddət ərzində xarici işlər naziri vəzifəsində çalışıb, onu 2023-cü ilin yayında qəfil istefaya göndəriblər. O istefadan əvvəl yox çıxmış, onun iştirakı ilə nəzərdə tutulan bir sıra rəsmi görüş ləğv olunmuşdu. “Politico” nəşrinin yazdığına görə, Tsin Qan vaxtilə ölkə lideri Tsi Cinpinin tərəfdarı idi. Tsi Cinpin 2014-2018-ci illərdə xarici siyasət məsələlərini və xarici həmkarlarıyla görüşlərini Tsin Qanla razılaşdırırdı. Tsi Cinpin Tsin Qanı 2021-ci ildə ABŞ-a səfir təyin edib, cəmi 6 ay sonra onu Vaşinqtondan Pekinə çağıraraq xarici işlər naziri vəzifəsinə gətirib. Ancaq onun nazirlik müddəti çox çəkməyib. Tsi Cinpin Tsin Qanı istefaya göndərdikdən sonra keçmiş xarici işlər naziri Van Yini yenidən köhnə vəzifəsinə qaytarmaq məcburiyyətində qalıb. Bəs nə baş verdi ki, böyük ümidlər bəslənilən Tsin Qan qısa müddətdə istefaya göndərildi?

Qərb mətbuatının yazdığına görə, Tsin Qanın Böyük Britaniyada təhsil alan çinli xanım tələbədən nigahdankənar övladı olub. Doğulan körpənin isə ABŞ vətəndaşlığı barədə xəbərlər yayılıb. Bu xəbərin yayılması Pekində qalmaqala səbəb olub. Ona görə də Çin rəhbərliyi Tsin Qanın siyasi karyerasına son qoymağa qərar verib. Bununla yanaşı “Politico” nəşri Tsin Qanın ölkənin keçmiş hərbi rəhbərliyi ilə korrupsiya əlaqələri barədə də xəbər yayıb. Tsin Qandan sonra Çinin müdafiə naziri və bir çox güc naziri də istefaya göndərilib. Yüksək rütbəli hərbçilər korrupsiya əməllərindən günahkar biliniblər. Onları da sakitcə vəzifələrindən uzaqlaşdırıblar. Bundan sonra keçmiş müdafiə naziri Li Şanfu da yoxa çıxıb. Onun sonrakı taleyi barədə məlumat yoxdur. Daha bir şübhə ondan ibarətdir ki, Çinin keçmiş nazirləri ölkənin nüvə silahları və raket qüvvələri haqqında məxfi məlumatları Qərb ölkələrinin kəşfiyyat xidmətlərinə ötürürmüşlər.

Qərb ekspertləri Çində baş verən müəammalı ölümlərin hakimiyyətdə təmsil olunan digər siyasi xadimləri qorxutduğunu bildirirlər. Hakimiyyətin siyasi kursu ilə razılaşmamaq təhlükəlidir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“Böyük iyirmilər”ə sədrlik Hindistandan Braziliyaya keçib. “Böyük iyirmilər”in növbəti zirvə toplantısı gələn ilin noyabrında Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərində keçiriləcək. Braziliya prezidenti Luis de Silva sədrlik müddətində ölkəsi qarşısında əsas hədəfləri müəyyənləşdirib. Birinci hədəf sosial inteqrasiyanı gücləndirmək, aclıq və kasıblıqla mübarizəni təşkil etməkdir. İkinci hədəf iqlim dəyişikliyinin müzakirəsi və alternativ enerji mənbələrinin inkişafına nail olmaqdır. Braziliyanın “böyük iyirmilər”ə sədrliyi dövründə üçüncü hədəfi qlobal idarəetmə istitutlarının islahatına çalışmaqdır. Böyük hədəflərdir. Bu haqda illərdir danışılır, ancaq real nəticə yoxdur.

Braziliya prezidenti ədalətli dünya uğrunda fəaliyyət göstərəcəyini açıqlayıb. Braziliya “böyük iyirmilər” çərçivəsində iki operativ məsləhət qrupu yaradacaq. Braziliya 2030-cü ilə qədər dünyadakı aclıq son qoymağı hədəfləyib. Ancaq bunun üçün bəyanat vermək azdır, yeni resurslara və texnologiyalara ehtiyac var. Braziliya prezidentinin digər hədəfi inkişaf etməkdə olan ölkələrin Dünya Bankının və Beynəlxalq Valyuta Fondunun idarəetməsinə daha fəal cəlbini təmin etməkdir.

Braziliya prezidenti “böyük iyirmilərin” zirvə toplantısında fikir ixtilafı yaradan mövzuların müzakirəsinin əleyhinədir. Əgər 2024-cü ildə də Rusiya-Ukrayna müharibəsi davam edərsə, Braziliya “böyük iyirmilər”in toplantısında bu mövzunun müzakirəsinin əleyhinə olacaq. Rəsmi Dehli də bu mövzununu Hindistandakı toplantıda müzakirəsinə imkan vermədi. Çünki bu halda Qərb ölkələri ilə Rusiya arasında qarşıdurma yaranacaq və yekun bəyanat qəbul edilməyəcəkdi. Ona görə də Dehli yekun bəyanatı elə formada hazırladı ki, həmin sənəd yekdilliklə qəbul edildi.  Braziliya da eyni siyasətə sadiq qalacaq.

Əsas suallardan biri də bu olacaq: Rusiya prezidenti Vladimir Putin Braziliyadakı zirvə toplantısına qatılacaqmı? Bunun üçün Putin gələn ilin mart ayında keçiriləcək prezident seçkisində qələbə qazanmalıdır. Bu çoxlarında şübhə doğurmur. Putin Hindistandakı toplantıda iştirak etmədi. Putinin Braziliyaya səfər edəcəyi də problematikdir. Çünki Hindistandan fərqli olaraq Braziliya Putinin həbsinə qərar verən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma statutuna imza atıb.

Buna baxmayaraq, Vladimir Putin internet üzərindən beynəlxalq tədbirlərdə çıxışlar edir. Misal üçün Putin bir müddət əvvəl Hindistanın təşkil etdiyi “böyük iyirmilər”in virtual sammitində çıxış etmişdi. Həmin sammitə ABŞ prezidenti Cozef Bayden və Çin lideri Tsi Cinpin qatılmadılar. Görünür, Bayden virtual sammit olsa belə Putinlə birgə iştirak etmək istəmədi. Halbuki, Vaşinqton Dehlini özünün strateji tərəfdaşı sayır. Tsi Cinpin isə ölkəsinin Hindistanla sərhəd məsələsinə görə sammitə qatılmadı. Putin Hindistanın təşkilatçılığı ilə keçirilən virtual sammitdə Braziliyaya yeni sədrlikdə uğurlar arzulamışdı. Əgər Putin Braziliyadakı sammitə qatılmasa, bu ölkə Hindistan kimi zirvə toplantısından sonra virtual toplantı da keçirə bilər ki, bu halda Kreml sahibi internet üzərindən çıxışa hazırlaşacaq.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi   

Amerika Birləşmiş Ştatları Yaxın Şərqdə müharibəni dayandırmaq üçün diplomatik fəallığını artırsa da, hələ ki, nəticə yoxdur. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken İsraillə Həmas arasında müharibə başladıqdan bu yana Yaxın Şərqə 4 dəfə səfər edib.

Vaşinqton əvvəlcə İsrailin Həmas qruplaşmasına qarşı savaşı birmənalı şəkildə dəstəkləyirdi, ancaq bombardmanlar nəticəsində Qəzzada ölənlərin sayı artdıqca ABŞ administrasiyasının mövqeyi dəyişdi. Vaşinqton atəşkəsə və danışıqlara üstünlük verir. Entoni Blinken “The Washington Post” qəzetində yayımlanan məqaləsində mülki insanların qorunması zərurətini bildirib. Blinken Qəzzaya humanitar yardımların, tibbi ləvazimatların və yanacağın çatdırılmasının vacib olduğunu vurğulayıb.

Buna baxmayaraq, ABŞ-ın indiki administrasiyasının müharibənin ilk günündən yanlış qərar vediyini deyənlər də var. Keçmiş prezident Barak Obamanın milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri olmuş Ben Rouds “The New York Times” qəzetində yayımlanan məqaləsində Vaşinqtonun beynəlxalq hüquq və normalarına müxtəlif yanaşmasını yazıb. Əslində bunun adı “ikili standartlardır”. Bunu Azərbaycanla bağlı siyasətdə də görmək olar. Vaşinqton illər uzunu Azərbaycan ərazilərinin işğal altında qalmasına etiraz etmədi, torpaqlar azad olunan kimi Azərbaycanı “etnik təmizləmədə” ittiham etməyə başladılar.

Beynəlxalq birlik Qəzzada ölümlərin artmasından narahatdır. “NBC News” televiziya kanalı rəsmi mənbələrə istinad edərək Vaşinqtonun Yaxın Şərq siyasətinin yalnız İsrailə dəstək üzərində qurulmasının Amerikanın beynəlxalq ləmdə imicinə zərbə vurduğu xəbərini yayıb. Vaşinqton İsrailin özünümüdafiə haqqını hər zaman dəstəkləyir, ancaq eyni zamanda bu mübarizədə “qırmızı çizgilərin” aşılmasının əleyhinədir. Buna baxmayaraq, İsrailin baş naziri Benyamin Netahyahu Vaşinqtonun istəklərini yerinə yetirməkdə həvəsli deyil.

Bu arada, Avropa İttifaqında da İsrailin siyasətiə ilə bağlı narazılıq artıb. Avropa İttifaqının xarici siyasət və təhlükəsizlik komissarı Jozep Borrel “Financial Times” dərgisində yayımlanan məqaləsində müharibənin dayandırılmasının vacib olduğunu bildirib. Pekin də eyni mövqedədir.

Çin Xarici İşlər Nazirliyi Fələstin probleminin həlli ilə bağlı 5 maddədən ibarət plan təklif edib. Pekinin ilk şərti tərəflərin davamlı atəşkəs elan etmələridir. Planın ikinci maddəsi mülki insanların təhlükəsizliyinin təminat altına alınmasıdır. Üçüncü bənd bölgəyə humanitar yardımların çatdırılmasıdır. Planın dördüncü bəndi diplomatik vasitəçiliyin artırılmasıdır. Pekin məsələnin həllində BMT Təhlükəsizlik Şurasına əhəmiyyət verilməsini lazım bilir. Planın beşinci bəndi münaqişənin “iki xalqa iki dövlət” prinsipi üzrə həllini təmin etməkdir. Pekin bu məqsədlə beynxalq konfransın təşklinin vacib sayır.

Pekin Yaxın Şərqdəki vəziyyətin normallaşmasında Vaşinqtondan geri qalmaq istəmir. Pekin bölgədə Fələstin dövlətinin yaradılmasını dəstəkləyir. Pekinin bölgədə iqtisadi maraqları var. Müharibə Çinin Yaxın Şərqdəki iqtisadi layihələrinə təhlükə yaradır. Ona görə də Pekin vasitəçilik fəallığını artırıb. Ancaq Pekinin təkliflərinin reallaşacağı problematikdir. Birincisi, İsrail və ABŞ münaqişənin həllində Fələstin dövlətinin yaradılmasını zəruri hesab etmirlər. İkincisi, Çinin vasitəçiliyinə Pekinin Moskva ilə yaxınlığı mane olur. Misal üçün Pekin Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəni dayandırması üçün fəallıq nümayiş etdirmir. Odur ki, Pekinin 5 maddəlik təkliflər planın reallaşacağı problematikdir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə başlamasının əsas səbəblərindən biri Kiyevin NATO ilə yaxınlaşması idi. Halbuki, Ukraynanın NATO üzvlüyünə qəbulunun mürəkkəbliyi bəllidir. Buna baxmayaraq, Moskva “NATO-nun Rusiya sərhədlərinə yaxınlaşmasına yol vermək olmaz” bəhanəsiylə Krımı ilhaq etdi. Rusiya Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamaqla NATO-nu sərhədindən uzaqlaşdıra bilmədi, tam tərsi baş verdi, qonşusu Finlyandiya Şimali Atlantika Blokuna qəbul olundu.

Kreml indi də NATO-nun Asiyaya daxil olmağa çalışdığını iddia edir. Rusiya prezidenti Vladimir Putin Çin Xalq Respublikasının Mərkəzi Hərbi Şurasının sədr müavini Çjan Yuxia ilə görüşdə deyib ki, NATO öz coğrafi miqyasını genişləndirməyə və Asiyaya daxil olmağa çalışır. Putinin məqsədi aydındır. Kreml sahibi müxtəlif məkanlarda NATO ilə mübarizə aparmaq gücündə deyil. Rusiya Ukrayna ilə müharibəni davam etdirərkən, tərəfdaşı Çinin də Şimali Atlantika Bloku üzvləri ilə Asiyada mübarizə aparmasını istəyir. Misal üçün Rusiya prezidenti Pekinin xoşuna gəlsin deyə, “ABŞ Asiya-Sakit okean regionunda gərgin vəziyyət yaradır” fikrini tez-tez işlədir. Kremlı sahibinin sözlərinə görə, ABŞ NATO ölkələrini Asiya-Sakit okean regionunda gərgin vəziyyət yaratmaqla yanaşı həmin bölgədə yeni hərbi-siyasi ittifaqlar formalaşdırır.

Əslində Kreml sahibi bu açıqlamalarla Rusiya-Çin hərbi ittifaqına və Asiyada tez-tez keçirdikləri birgə hərbi təlimlərə haqq qazandırır. Rusiya ilə Çin arasında keçirilən birgə hərbi təlimlər bölgə ölkələrini ciddi narahat edir. Öz nəvbəsində ABŞ Asiya bölgəsindəki müttəfiqlərinə hərbi dəstəyi artırmaqla məşğuldur. “The American Conservative” dərgisində yayımlanan məqalədə ABŞ hərbi-sənaye kompleksinin müttəfiqləri gərəkli hərbi texnika ilə təhciz etmək üçün tam gücüylə çalışdığını yazıb, müqavilələrin sayı artıb. ABŞ Tayvanı silahlandırmaqda davam edir.

Buna baxmayaraq, ABŞ administrasiyası yeni müharibələrin əleyhinədir. ABŞ prezidenti Cozef Baydenin “The Washington Post” qəzetində yayımlanan  məqaləsində Ukrayna və Yaxın Şərqdəki müharibələrdən sonra dünya üçün sabitlik imkanlarının açılacağını yazıb. Ağ Ev sahibinin optimizminin nəyə əsaslandığını söyləmək çətindir. Çünki müharibələr bir-birini əvəz edir. Hər halda Vaşinqton Pekinlə dialoqdan imtina etmir. Bu dialoq Vaşinqtona ona görə lazımdır ki, Asiya və Sakit Okean bölgəsində vəziyyət nəzarətdən çıxmasın. Buna baxmayaraq, ABŞ-la Çinin bir-birinə inamları yoxdur, kiçik olay böyük qığılçıma səbəb ola bilər.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi 

Tokio həyəcan içərisindədir. Yaponiyanın baş naziri Fumio Kisida bəyan edib ki, Yaponiya II Dünya müharibəsindən bəri ən böyük təhlükə ilə üzləşib. Yaponiyanın müharibədən sonrakı dövrdə ən ağır və çətin təhlükəsizlik vəziyyətində olduğunu deyən baş nazir təhlükənin 3 ünvanını göstərib: “Rusiya, Çin və Şimali Koreya”.

Tokionu narahat edən Rusiya və Çinin bombardmançı təyyarələrinin Yapon dənizi üzərində uçuşlarının və birgə hərbi təlimlərinin sayının artmasıdır. Buna görə də Fumio Kisida hərbi büdcənin artırılmasını və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi üçün qətiyyətli tədbirlər görülməsini lazım bilib. Baş nazir deyib ki, mümkün hücumları dəf etmək üçün Yaponiya raketlər istehsal etməyə  başlayacaq. Yaponiyanın baş naziri mövcud durumdan o qədər narahat olub ki, ölkəsinin hərbi bazalarını şəxsən yoxlamaq qərarına gəlib.

ABŞ İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan Yaponiyaya hərbi gücünü artırmağı qadağan etmişdi. Ancaq Vaşinqton dünyada baş verən son hadisələr – Rusiya-Ukrayna müharibəsi və Çinin hərbi gücünü artırması fonunda Yaponiyanın müdafiə qabiliyyətinin artırılmasını dəstəkləyib. Yaponiyanın hərbi gücünü artırmaqdan başqa seçimi qalmayıb. ABŞ Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri Çarlz Braun Yaponiyaya səfər edərək iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığın genişləndirilməsi mövzularını müzakirə edib. Müzakirə zamanı 3 – Rusiya, Çin və Şimali Koreya istiqamətlərindən gələn təhlükələr müzakirə olunub.

Yaponiya 2022-ci ilin dekabr ayında milli təhlükəsizlik strategiyası qəbul edib. Həmin sənəddə Yaponiyanın real təhlükə qarşısında düşmənə əks-zərbə endirmək hüququ verilib. Yaponiyanın 2024-cü il hərbi büdcəsi 52 milyard dollar civarında nəzərdə tutulub. Bu əvvəlki hərbi büdcədən 12 faiz çoxdur. Ümumilikdə Yaponiya 4 il ərzində mdüfizə xərclərinə 315 milyard dollar xərcləməyi planlaşdırır. Yaponiya parlamenti büdcə xərclərini təsdiqləyəci halda bu ölkə ABŞ və Çindən sonra hərbi xərclərinə görə dünyada üçüncü sırada qərar tutacaq.

“Bloomberg” agentliyinin məlumatına görə, Yaponiya uzaq mənzilli raketlərlə yanaşı, hava-kosmik qüvvələrini formalaşdırmağa başlayacaq. Yaponiya ABŞ-dan  “Tomahawk” raketləri almağı planlaşdırır. Yaponiya Konstitusiyasının 9-cu naddəsinə görə, bu ölkəyə müharibə aparmaq qadağan edilir. Buna baxmayaraq, Rusiya və Çinin birgə hərbi təlimləri və Şimali Koreyanın raket proqramı Yaponiyanı müdafiə məqsədli hərbi gücünü artırmağı diqtə edir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiya-Ukrayna müharibəsinin soyuq aylarda mövqe döyüşlərinə keçəcəyi ehtimalı yüksəkdir, hər iki tərəf cəbhə bölgəsində mövqelərini gücləndirməyə çalışacaqlar. Çünki yeni hücumlar canlı qüvvənin daha böyük itkisi və hərbi texnikanın sıradan çıxması deməkdir. Qış aylarında mövqe döyüşləri davam etdikcə, tərəflər növbəti yay ayları üçün irəliləmək planlarını tərtib edəcəklər.

Gələn il Rusiya və Ukraynanı daha bir sınaq gözləyir, hər iki ölkədə prezident seçkisi keçirilməlidir. Rusiyada prezident seçkisində sürpriz gözlənilmir, Vladimir Putin rəqibləri üzərində qələbəyə əmindir. Ukraynada isə müharibə şəraitində seçkinin keçirilib-keçirilməyəcəyi, keçirilərsə, hazırki dövlət başçısı Volodimir Zelenskinin mövqeyinin qoruyub-qorumayacağı bəlli deyil. Buna baxmayaraq, prezident seçkilərinin müharibənin gedişatına çox da təsir edəcəyi proqnozlaşdırılmır.

Bu arada, “The Washington Post” qəzetində yayımlanan məqalədə maraqlı iddia ortaya atılıb. Qəzet məlumatlı mənbələrə istinadən Rusiya və Çinin birlikdə Krım yarımadasında dənizaltı tunelin tikintisinə başlamaq barədə razılıq əldə etdiklərini yazıb. Ukraynanın kəşfiyyat strrukturları Çinin dəmiryolu inşaat şirkətinin məktublarını ələ keçirməklə tunel tikintisi barədə məlumat əldə ediblər. Məlumata görə, Çin şirkəti dənizaltı tunel tikintisi üçün Rusiyadan sifariş alıb. Rusiya bu tunelin tikintisi üçün Çin şirkətinə 5 milyard dollar ödəyəcək. Maraqlıdır ki, Rusiya bu maliyyəni elə Çin banklarından birindən kredit götürməklə Çinin tikinti şirkətinə ödəyəcək. Bunun qarşılığında Çin həmin tuneldən istifadəyə görə gediş haqqı toplayacaq.

Rusiya və Çin arasında tunelin tikintisi ilə bağlı ilkin razılıq olsa da, bunun reallaşması indiki şərtlər altında mümkün deyil. Çünki Ukrayna ordusu Krım körpüsünü və körpünün ətrafını tez-tez raket atəşinə atəşə tutur, dorn hücumları həyata keçirir. Raket atəşləri altında dənizin altı ilə tunelin tikintisi mümkün deyil. Tunelin tikintisi üçün ya müharibə bitməlidir, ya da Ukraynanın körpünü dron və raket atəşinə tutması ehitmalı ortadan qaldırılmalıdır. Rusiya hələ ki, bunu bacarmır. Çin şirkəti gözləmə mövqeyindədir.

Bu arada, Rusiya Dövlət Dumasının sədri Vyaçeslav Volodin Çinə səfər edərək, bu ölkənin lideri Tsi Cinpinlə görüşüb. Volodin görüşdən sonra deyib ki, Pekin Moskva ilə əməkdaşlığı dərinləşdirməkdə maraqlıdır. Rusiya 2014-cü ildən BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikası) təşkilatına sədrlik edəcək. Cinpin bildirib ki, ölkəsi Rusiyanın sədrliyi müddətindəki fəaliyyətini dəstəkləyəcək. Cinpin hesab edir ki, iki ölkə arasındakı münasibətlər beynəlxalq aləmin mürəkkəb sınaqlarından keçib. Çin lideri yəqin onu nəzərdə tutub ki, ABŞ və müttəfiqləri Çin-Rusiya ittifaqını zəiflədə bilməyiblər. Rusiyanın müharibə apardığı bölgədə dənizaltı tunelin tikintisini Çinə tapşırması iki ölkə arasında münasibətlərin hazırki yüksək səviyyəsindən xəbər verir. Ancaq orası da var ki, Çin nə zamansa tunelin tikintisinə başlayarsa Krımın ilhaqına dəstək vermiş olacaq. Pekin Ukraynanın ərazi bütövlüyü əleyhinə bu addımı atarsa, Tayvan məsələsində mövqeyi zəifləyəcək.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Böyük dövlətlər arasında mübarizə özünü “Böyük iyirmilər”in (G20) Hindistan paytaxtı Dehlidə keçirilən onlayn sammitində göstərdi. Hindistan Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Arindam Baqçi bildirmişdi ki, Dehli G20-nin onlayn sammitinə mümkün qədər çox liderin iştirakı üçün dəvətlər göndərib. Hindistanın baş naziri Narendra Modi sentyabrın 9-10-da Delhidə G20 sammiti zamanı noyabrda liderlərin bu dəfə virtual formatda görüşünün keçirilməsini təklif etmişdi.

Buna baxmayaraq, ABŞ prezidenti Cozef Bayden və Çin sədri Tsi Sinpin onlayn sammitində iştirak etmədilər. Cinpinin iştirakdan yayınması Çinlə Hindistan arasında sərhəd məsələslənin həll olunmamasıyla bağlıdır. İki ölkə arasındakı münasibətlərdə sualların sayı azalmayıb. ABŞ prezidenti Cozef Bayden isə Dehlidəki onlayn sammitdə iştirak etməsə də, Vaşinqton Hindistanla strateji əlaqələrə xüsusi əhəmiyyət verir. ABŞ Hindistana müxtəlif növ silah tədarükünü artırıb.

Rusiya prezidenti Vladimir Putin isə əksinə onlayn sammitə qatılaraq müxtəlif məsələlərlə bağlı fikirlərini bildirdi. Halbuki, Putin Dehlidə sentyabrda keçirilən sammitə qatılmamamışdı. Putin onlan sammitində hətta onu da bildirdi ki, o müharibələrin əleyhinədir, Ukrayna ilə danışıqların başlanılmasının tərəfdarıdır. Ancaq danışıqların başlaması üçün Rusiya ordusu Ukrayna ərazisini tərk etməlidir. Putin buna hazır deyil.

Narendra Modi qısa zaman kəsiyində Dehlidə iki sammit keçirməklə beynəlxalq aləmdəki problemlərinə həllində irəliləyişə ümid edirdi. Problemlər həll olunmasa da, fikir mübadiləsi davam edir. Ən mürəkkəb problemlərdən biri Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsinin davamıdır. Ancaq Dehlidəki sammitlərin yekun bəyanatlarında bu müharibəyə toxunulmadı. Bu ona görə baş vermədi ki, bəyyannmədə Rusiya-Ukrayna müharibəsiylə bağlı bəndin salınması liderlər arasında ciddi ixtilafa səbəb olacaqdı və bu halda yekun sənəd qəbul edilməyəcəkdi. Narendra Modi isə sammitin bu şəkildə yekunlaşmasını istəmirdi.

Hindistanın sədrliyi ilə 12-13 oktyabr tarixlərində Mərakeşdə “böyük iyirmilər”in maliyyə nazirlərinin və Mərkəzi Bank rəhbərlərinin görüşü də keçirilib. Liderlər beynəlxalq aləmdəki müharibə və gərginlikləri müzakirə etsələr də, dünya iqtisadiyyatını da unutmur, inflyasiya ilə mübarizənin vacibliyini nəzərə alırlar. İqtisadi sabitlik böyük dövlətlər üçün vacibdir. Təsadüfi deyil ki, Narendra Modi onlayn sammitdə çıxışında regional münaqişələr və Qəzzada müharibənin dayandırılmasıyla yanaşı dünya iqtisadiyyatının problemləri barədə də fikirlərini bildirib.

Gələn ildən “böyük iyirmilərə” Braziliya sədrlik edəcək. Braziliya də Hindistan kimi siyasi və iqtisadi çəkisini artırmağa çalışır.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Böyük dövlətlər Yaxın Şərqdə hazırki gərgin vəziyyətdən çıxış yolları axtarırlar. ABŞ-ın səyləri hələ ki, nəticə vermir, Rusiya Ukrayna müharibəsi fonunda Yaxın Şərqdəki hadisələrə müdaxilə edə bilmir. Türkiyənin İsrailə qarşı sərt mövqeyi ərəb ölkələri tərəfindən birmənalı qarşılanmır.

Bu arada, Çin Yaxın Şərq ölkələri ilə əlaqələrini genişləndirmək siyasətini davam etdirir. Çinin resurslara ehtiyacı var. Həmin resruslar hansı bölgədə varsa, Çin orada fəal siyasət yürütməyə çalışır. Pekin üçün belə bölgələrdən biri Yaxın Şərqdir. Pekin üçün Sakit Okean bölgəsindən sonra ikinci ən vacib bölgə Yaxın Şərqdir. Yaxın Şərq ölkələri Vaşinqtondan sonra Pekinlə sıx əməkdaşlığa üstünlük verirlər. Pekin Yaxın Şərqdə Amerika Birləşmiş Ştatlarının əsas rəqibinə çevrilib. Halbuki, “soyuq müharibə” illərində ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki əsas rəqibi keçmiş SSRİ idi. Rusiya Yaxın Şərqdə SSRİ-ni əvəz etmək gücündə deyil. Rusiyanın gücü sadəcə, Suriyada Bəşər Əsəd rejimini dəstəkləməyə çatır.

Çin 2013-cü ildə “bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü ilə çıxış edib. Çin Yaxın Şərqi bu təşəbbüsün bir parçası elan edib. Çində istehsal edilən məhsulların böyük qismi Süveyş kanalı üzərindən Avropa ölkələrinə daşınır. Çin neftə olan tələbatının yarısını Yaxın Şərqdən əldə edir.

Buna baxmayaraq, Yaxın Şərq ölkələrində Pekinin siyasətindən narazılıq artıb. “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünün Yaxın Şərq ölkələrindən çox Çinə fayda gətirdiyini söyləyənlər var. Digər tərəfdən Çin bu ölkələrdə reallaşdırdığı layihələrə işçi qüvvəsini yerlilərdən yox, çinlilərdən formalaşdırır. Çin bu siyasətini başqa bölgələrdə də reallaşdırıb. Misal üçün Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrindəki layihələrinin əksəriyyətində işçi qüvvəsi çinlilərdən formalaşdırılıb. Bu amil Mərkəzi Asiya ölkələrində də narazılıqla qarşılanır, bəzi hallarda işçilər arasında toqquşmalar qeydə alınır.

Çin bir ara İsraillə əməkdaşlığını genişləndirməyə çalışıb. Çin 5G sistemini İsraildə tətbiq etmək istədikdə Tel-Əviv Vaşinqtonun təzyiqi ilə pekinin təklifindən imtina etdi. Vaşinqton hesab edir ki, Pekin 5G sistemini müxtəlif ölkələrdə tətbiq etməklə ABŞ-a qarşı kəşfiyyat fəaliyyətini genişləndirməyə çalışır. İsraili və ABŞ-ı həm də o narahat edir ki, Çin İranla hərbi sahədə əməkdaşlığa maraq göstərir. Çinin İran ərazisində müxtəlif məqsədli hərbi bazalarının yaradılması imkanları Vaşintonda narahatlıqla qarşılanır. Vaşinqtonda düşünürlər ki, Pekin İranla müttəfiqliyi genişləndirməklə Əfqanıstan, Suriya və İraqda da fəallığını artırmağa çalışacaq.

Vaşinqton Pekinin bu planlarının qarşısını almaq üçün Dehli ilə hərtərəfli tərəfdaşlığını genişləndirməyə qərar verib. ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin bir müddət əvvəl Hindistana səfəri bundan xəbər verir. Entoni Blinken Hindistanın baş naziri Narendra Modi ilə görüşdə qlobal çağırışlarla bağlı ortaq mövqelərini təsdiqləyiblər. Bu görüş zamanı ABŞ-ın “General Electric (GE) Aerospace” şirkəti ilə Hindistanın Hindustan “Aeronautics Limited” şirkəti arasında GE F-414 reaktiv mühərriklərinin Hindistanda istehsalına dair danışılqarın gedişi yüksək qiymətləndirilib.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi