Kateqoriya: Analizlər

Vaşinqton Çini rəqib kimi qiymətləndirdiyinə görə bu dövlətlə bağlı ümumiləşdirilmiş siyasətini formalaşdırmağa çalışır. ABŞ və Avropa Çinlə iqtisadi əlaqələrini davam etdirdikləri halda Tayvan ətrafında cərəyan edilən hadisələrdə Pekini ittiham edirlər.

Avropa İttifaqının xarici siyasət məsələləri üzrə komissarı Jozep Borrel Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin hərbi gəmilərinin Tayvan ətrafına göndərilməsi vacibliyini bildirib. Həmin gəmilər Tayvan adası ətrafında patrul xidməti göstərməlidirlər. Borrel Fransanın “Journal du Dimanche” dərgisinə verdiyi Avropanın Tayvan ətrafında fəallaşmasının önəmli olduğunu bildirib. ABŞ hərbi gəmiləri hazırda Tayvan adası ətrafında patrul xidməti göstərirlər.

Jozep Borrel Çinin durdurulması vacibliyini bildirərkən, Avropa İttifaqının iki əsas dövləti – Fransa və Almaniya Pekinlə dialoqu genişləndirməyin tərəfdarıdırlar. Almaniya kansleri Olaf Şoltsun və Fransa prezident Emmanuel Makronun bir müddət əvvəl Çinə səfərləri də bundan xəbər verir. Makron Çindən Fransaya qayıtdıqdan sonra Avropanın Tayvan məsələsində ABŞ-ın siyasətini dəstəkləməməsi vacibliyini bildirdi. Şolts da Tayvana görə Avropanın Çinlə qarşıdurmasının əleyhinədir. ABŞ-ın ən yaxın müttəfiqlərindən Böyük Britaniya da ehtiyatlı mövqenin tərəfdarıdır. Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri Ceyms Kleverli Çinə qarşı “soyuq müharibənin” elan edilməsinin yanlış qərar olacağını vurğulayıb.

Belə olan halda Borrel nədən Avropanın Tayvan adası ətrafında fəallaşması gərəkliyini bildirib? Görünür, Borrel Avropanın ABŞ-dan geri qalmasını istəməyərək patrul gəmilərinin birgə xidmətinə üstünlük verir. Çin Xarici İşlər Nazirliyi Borrelin təşəbbüsünü tənqid edib. Pekinin xəbərdarlığı Brüsseldə mövzuyla bağlı müxtəlif mülahizələrə səbəb olub. Avropalıların bir qismi Tayvanla bağlı Brüsselin ABŞ-Çin qarşıdurmasından məsafə saxlaması gərəkliyini ifadə edib. Bu qrupun fikrincə, diqqəti Ukrayna müharibəsindən yayındırmaq olmaz. Onların fikrincə, Avropanın həm Rusiya, həm də Çinlə mübarizə aparması doğru deyil. Ancaq fərqli düşünənlər də var. Çin Tayvanı ələ keçirərsə, bu ölkənin bölgədə rolu artacaq və Pekin anti-Qərb qüvvələrinin liderlərindən birinə çevriləcək. Bu Brüssel üçün təhlükəli gedişatdır. Avropada Çinin Ukrayna məsələsində mövqeyindən narahatlıq da artır. Çexiyanın yeni prezidenti Petr Pavel ABŞ-ın “Politico” nəşrinə verdiyi müsahibədə Çinin Ukrayna müharibəsindən dividentlər qazandığını bildirib: “Pekin müharibənin bitməsində maraqlı deyil. Çünki müharibə davam etdikcə Rusiyanın Çindən asılılığı artır. Bu Pekinin maraqlarına cavab verir”. Həqiqətən müharibə olmasaydı, Çin Rusiyadan ucuz neft və qaz ala bilməyəcəkdi. Ukrayna müharibəsi Qərbi də yorur ki, bu da Çinin maraqlarına cavab verir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Rusiya, Çin və ABŞ-ın Mərkəzi Asiyada rəqabəti genişlənib. Bir müddət əvvəl Çinin Sian şəhərində Mərkəzi Asiya ölkələri və Çinin xarici işlər nazirlərinin dördüncü görüşü keçirilib. Xarici işlər nazirləri bu ay liderlərin görüşünü hazırlamaq məqsədilə bir araya gəliblər. “Mərkəzi Asiya – Çin” dövlət başçılarının birinci sammitində əməkdaşlığın müxtəlif istiqamətləri müzakirə olunacaq. Çin və Mərkəzi Asiya dövlətləri ikitərəfli əməkdaşlığı genişləndirmək istəyirlər. Bundan başqa bu ölkələrin Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsində əməkdaşlıq və “bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünün reallaşmasıyla baglı fikir mübadiləsi aparacaqlar.

Çin tələsir. Pekin Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizədə iki rəqibi – Rusiya və Amerika Birləşmiş Ştatlarını qabaqlamağa çalışır. Rusiya Ukraynada apardığı işğalçı müharibə fonunda Mərkəzi Asiya istiqamətində tam gücüylə fəaliyyət göstərə bilmir. Bu Çinin maraqlarına cavab verir. Boşluğu Çinlə yanaşı ABŞ və Avropa İttifaqı doldurmağa çalışır. Pekin Vaşinqtonla Brüsselin uyğurlara verdiyi dəstəkdən də narahatdır.

Çin Mərkəzi Asiya ölkələrini “bir kəmər, bir yol” layihəsinə cəlb etməklə özünə yaxın tutmaq istəyir. Ancaq buna mane olan amillər var. Birincisi, ilk mərhələdə layihənin reallaşmasına pandemiya mane oldu. İkincisi, Rusiyanın Ukraynada başlatdığı müharibə də Pekinin layihəsinə zərər vurdu. Çünki Çindən Avropaya məhsullar dəmir yolları ilə Mərkəzi Asiya və Rusiya üzərindən daşınmalı idi. Avropa İttifaqı Rusiyaya qarşı sərt sanksiyalar tətbiq etdiyinə görə məhsulların bu istiqamət üzərindən çatdırılması çətinləşib.

Buna baxmayaraq, Pekin əvvəlkitək Mərkəzi Asiyanı diqqət mərkəzində saxlamaq istəyir. Mərkəzi Asiyanın zənginlikləri Çin üçün vacibdir. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə milyardlarla dollar investisiyaları var. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə investisiyaları bu ilin başlanğıcı üçün 15 milyard dolara çatıb. Çinin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə 2022-ci ildə ticarət mübadiləsi 70 milyard dolları keçib. Pekin ehtiyat edir ki, Mərkəzi Asiya qarışsa, Çinin investisiyaları təhlükə altında olacaq. Pekin bu baxımdan ABŞ-la yanaşı radikal islamçı qüvvələrin fəallaşmasından çəkinir. Bu qüvvələrin Mərkəzi Asiyada fəallaşması ehtimalı Çinə ciddi təhlükə yaradcaq. Çinin Əfqanıstanın Taliban rejimi ilə əməkdaşlığının məqsədlərindən biri də Əfqanıstan ərazisindən Mərkəzi Asiyaya islamçıların keçidinin qarşısının alınmasıdır.

Bu arada, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin müdafiə nazirlərinin toplantısı keçirilib. Rusiyanın müdafiə naziri Sergey Şoyqu ABŞ və digər Qərb ölkələrinin Mərkəzi Asiya üçün təhlükə mənbəyi olduğunu vurğulayıb. Şoyqu Mərkəzi Asiya ölkələrinə ABŞ-a qarşı müqavimət göstərməsi vacibliyini bildirib. Bu Rusiyanın Mərkəzi Asiya ölkələrinin daxili işlərinə qarışmasıdır. Kreml Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici və təhlükəsizlik siyasətini müəyyənləşdirmək istəyir. Rusiya Qırğızıstan və Tacikistanda hərbi bazalarını gücləndirmək qərarını verib. Moskva da Pekin kimi ABŞ-ın Çinə artan marağından narahatdır. ABŞ-ın məşhir “The Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqaləyə görə, həqiqətən ABŞ Mərkəzi Asiyada hərbi qüvvələrini yerləşdirməyə məkan axtarır.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

İsrail parlamentinin 32 deputatı Güney Azərbaycanla bağlı ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edib. Onlar İsrail Xarici İşlər Nazirliyindən İran müxalifətinə və Tehranın cənubi azərbaycanlılara qarşı repressiv addımlarının güclənməsinə diqqət yetirməyi xahiş ediblər. Depuatların müraciətində bu cümlələr var: “Azərbaycanlılar İranda sayı 20 milyondan çox olan ən böyük millətdir. Rejim mədəni soyqırım siyasəti yürüdür, azərbaycanlıların təhsil almaq və irsini ötürmək, Azərbaycan dilini öyrətmək və hətta uşaqlarını qeydiyyata almaq hüquqlarını məhdudlaşdırır”.

İsrail parlamentinin 32 deputatı Güney Azərbaycanla bağlı ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə müraciəti tarixi hadisədir. Birincisi, 32 deputat İsrail parlamentinin bütün üzvlərinin dörddə biridir. Bu say arta da bilər. İranda İslam inqilabından bu yana İsrail düşmən dövlət elan edilib. Halbuki, İranda şah rejimi dövründə Tehranın İsraillə sıx münasibətləri var idi. İran və İsrail ABŞ-ın bölgədəki iki əsas müttəfiqi idi. İrandakı rejim İsraili düşmən ölkə elan etdikdən sonra İsrail də İrandakı rejimə qarşı mübarizəni gücləndirib. İranın nüvə çalışmaları ilk növbədə İsraili narahat edir. Çünki İran nüvə silahı əldə edərsə İsrail hədəf götürüləcək. Buna görə də İsrail hökuməti və israilli deputatları İrandakı rejimin dəyişməsini və bu ölkədə xalq hakimiyyətinin formalaşmasını istəyirlər. İkincisi, İsrail İrandakı prosesləri diqqətlə izləyir və haqlı olaraq bu qənaətə gəlib ki, İranda yaşayan azərbaycanlılar əsas güclərdən biridir. Bu güc İrandakı teokratik rejimi laxladacaq səviyyədədir. İrandakı rejim ən çox azərbaycanlı fəallardan qorxur və ən çox həbs olunanlar da məhz azərbaycanlılardır. Buna görə də İsrai Güney Azərbaycan mövzusuna diqqət ayırmağı lazım bilib.

İsrailin Güney Azərbaycana artan diqqəti İran rejimi ilə yanaşı ona müxalif olan şah tərəfdarlarını da narahat edib. İranın keçmiş şahı Məhəmmədrza Pəhləvinin oğlu Rza Pəhləvi Tvitter hesabında İsrail parlamentinin 32 deputatının Güney Azərbaycanla bağlı ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə müraciəti qəbulolunmaz hərəkət adlandırıb. Pəhləvi İsrailin Knesset üzvlərinin bu müraciətini İranın ərazi bütövlüyünə qarşı addım kimi dəyərləndirib: “Belə ağılsız bəyanatlar İsrail liderləri və yüksək rütbəli rəsmilərinin onlarla keçirdiyim görüşlərdəki mövqeləri ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir. Bu gün mən Yerusəlimdəki dostlarımıza özümün və həmvətənlərimin bu məsələ ilə bağlı narahatlığımı bildirdim. Deputatların müraciəti İran hakimiyyətinin maraqlarına xidmət edir”. Pəhləvi İsrail dövlətinin məsələyə aydınlıq gətirməsini, İran-İsrail xalqları arasındakı dostluğa kölgə salan hərəkət barədə açıqlama verməsini xahiş edib.

Rza Pəhləvinin atası və babası azərbaycanlılara İrandakı rejimdən az zülm etməyib. Şahın hakimiyyəti dövründə minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirilib, həbsxanalar günahsız insanlarla doldurulub. Nəvə Pəhləvinin ilk növbədə şah rejimi dövrünün yumşaq desək səhvlərini etirafı və bir daha bunların gələcəkdə təkrarlanmamasını vurğulaması lazımdır. Ancaq o bunu etmək əvəzinə Güney Azərbaycan amilinə önəm verən İsrailə qəzəblənib. Halbuki, bir müddət əvvəl Pəhləvi İsrailə səfər etməyi lazım bilmişdi. Yəqin Pəhləvi yanlış olaraq düşünüb ki, əgər onu İsrailə dəvət ediblərsə, İran rejiminə əsas alternativ kimi məhz onu qəbul edirlər. Pəhləvi və onun tərəfdarları son aylarda fəallaşıblar, özlərini İrandakı indiki rejimə əsas alternativ kimi göstərməyə çalışır, müxtəlif forum və konfranslarda iştirak edirlər. Buna rəğmən, Qərb ölkələrində siyasi sığınacaq tapan və illərdir İran rejiminə qarşı mübarizə aparan Güney Azərbaycandan olanlar da fəallıqlarını artırıblar və onlar Pəhləvini İrandakı rejimə alternativ kimi görmürlər. İsrail və Qərb ölkələri Pəhləvi ilə dialoqlarına baxmayaraq, İran rejiminə müxalif olan bütün qüvvələrlə təmas qurmağı lazım bilirlər. Bu doğru strategiyadır. Çünki İranda rejimə qarşı mübarizə aparan fərqli millətlər, o cümlədən azərbaycanlılar demokratiya, insan və milli hüquqlar uğrunda mübarizə aparırlar. Onlar ona görə mübarizə aparmırlar ki, Pəhləvi sülaləsi yenidən hakimiyyət başına keçsin.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Dünya mətbuatı Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskinin Çin lideri Tsi Cinpinlə telefon danışığının nəticələrini əvvəlkitək analiz etməyə çalışır. ABŞ-ın məşhur “The Washington Post” dərgisində yayımlanan məqalədə Çin liderinin Kiyevə zəng etməklə özünü sülhpərvər kimi göstərməyə çalışıldığı bildirilib.

Birincisi, Tsi Cinpin Volodimir Zelenskiyə zəng etməklə Qərblə münasibətlərin normallaşdırılmasına çalışır. Çünki Vaşinqton və Brüssel Pekindən Rusiya-Ukrayna müharibəsiylə bağlı konkret mövqe ortaya qoymasını istəyir. İkincisi, Tsi Cinpin Rusiyaya iki günlük səfərindən və Kreml sahibi Vladimir Putinlə görüşündən sonra Ukrayna dövlət başçısı Volodimir Zelenski ilə təmas qurmalı idi. Bununla Pekin hər iki tərəflə dialoqun olduğunu göstərməli idi. Pekinin müharibənin dayandırılmasıyla bağlı 12 maddəlik planı da bunu diqtə edir. Digər tərəfdən Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasının 5 daimi üzvüdən biri kimi də fəallığını bir qədər artırmalıdır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 daimi üzvü bu və ya digər şəkildə Ukrayna müharibəsinə cəlb olunub, bircə Çin məsafə saxlamağa çalışırdı, ancaq sonda Pekin də fəallaşmaq məcburiyyətində qaldı.

Tsi Cinpin müharibənin yalnız 400-cü günü Kiyevə zəng edib. Buna qədər Tsi Cinpin Volodimir Zelenski ilə təmasdan yayınıb. “Politico” nəşrində yayımlanan məqalədə Çinin Rusiyaya silah və hərbi texnika verməkdən çəkindiyi bildirilib. Pekin Qərbin sanksiyalarından ehtiyat edir. Buna baxmayaraq, Çin Rusiya ilə əməkdaşlığı genişləndirməyə qərar verib.

Pekin vasitəçi təşəbbüslərini gücləndirməklə bu sahədə Qərbi əvəzlələməyə çalışır. Pekinin İranla Səudiyyə Ərəbistanını barışdırması buna nümunədir. Bu iki dövlət arasında danışıqlar Pekində gedirdi. Tsi Cinpin Moskva və Kiyevlə təmaslara baş vurmaqla Ukraynadakı müharibənin dayandırılması üçün də fəallığını artırıb. Ancaq Qərb Pekinə vasitəçi olmağa imkan verməyəcək. Pekin “müharibə dayandırılmalıdır” desə də, Rusiya ordusunun Ukrayna ərazisini tərk etməsi vacibliyini bildirmir. Bunsuz müharibə dayandırılmayacaq. Pekin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanısa da, Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərlər bağlı mövqe bildirməkdən çəkinir.

Kiyev də Pekinin bu şəkildə vasitəçiliyini qəbul etməyəcək. Buna baxmayaraq, Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski Çin lideri Tsi Cinpinlə dialoqunu davam etdirəcək. Bu Zelenskiyə ona görə lazımdır ki, Pekin tamamilə Kremlin yanında yer almasın və Çin Rusiyaya həri texnika satmağa qərar verməsin.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

NATO baş katibi Yens Stoltenberq son çıxışlarından birində nüvə təhlükəsindən danışıb. Rusiyanın son bir neçə ayda Qərbi nüvə silahı ilə hədələməsi məlum faktdır. Rusiya prezidenti Vladimir Putin və ətrafındakı rəsmilər bir neçə dəfə Qərb ölkələrini nüvə silahıyla hədələyiblər. Bu Rusiyanın Ukrayna müharibəsindəki uğursuzluları ilə bağlıdır. Çünki Kreml Ukraynadakı hədəflərinə çatsaydı, Rusiya rəsmilərinin Qərbi nüvə silahıyla hədələməsinə ehtiyac qalmazdı. Ancaq Rusiyada onu da anlayırlar ki, nüvə silahıyla qorxutmağa çalışdıqları ölkələrin də nüvə silahı var.  

Rusiya ilə yanaşı Çin, İran və Şimali Koreyanın nüvə çalışmaları da beynəlxalq aləmin narahatlığına səbəb olub. NATO baş katibinin əsas qorxusu bununla bağlıdır: “Qlobal təhlükəsizlik təhdidlərlə də üzləşir, Çin öz imkanları barədə heç bir şəffaflıq təmin etmədən nüvə arsenalını sürətlə gücləndirir, İran və Şimali Koreya açıq şəkildə nüvə proqramlarını inkişaf etdirirlər”. Yens Stoltenberqin sözlərinə görə, nüvə silahı və digər silahlarla yanaşı, süni intellekt və yeni texnologiyalar da meydana çıxmaqdadır ki, onlar da risklər yaradır və bu risklər gözardı edilməməlidir: “Dünyamız daha təhlükəli və daha az proqnozlaşdırıla bilən olub”.

Stoltenberqin fikrincə, keçmiş illərdə nüvə təhlükəsizliyi ilə bağlı imzalanan sazişlər təhdid olunur, yəni həmin müqavilələr etibarlı deyil: “Bu müqavilələr dostlar arasında imzalanmayıb, əksinə rəqiblər arasında imzalanıb. Və bu müqavilələrin çoxunu biz gərginliyin ən yüksək anında imzalamağa nail olmuşuq. Bu “soyuq müharibə” dövründə baş verib və indi də baş verə bilər”.

Stoltenberq Çinin 2035-ci ilə qədər 1500 nüvə başlığına sahib olacağını vurğulayıb. Stoltenberq Pekinin siyasəti haqqında danışarkən, Çinin qlobal güc olmasıyla bağlı qlobal məsuliyyət daşıdığını bildirib. Görünür, Stoltenberq bunu ona görə deyib ki, Çin ABŞ və Rusiyadan fərqli olaraq nüvə silahlarıyla bağlı sazişlərə imza atmayıb və özünü rahat hiss edir. “Soyuq müharibə” illərində nüvə silahlarının azalması və nəzarət altında saxlanılmasıyla bağlı sazişləri öz aralarında iki əsas rəqib – ABŞ və SSRİ imzalayıb. Çinə o illərdə diqqət yetirilmədiyinə görə Pekin boşluqdan öz məqsədləri üçün istifadə edib. Beynəlxalq aləmdə mövcud olan hazırki ziddiyətli şərtlər daxilində Çin nüvə silahının istehsalını nəzarət altına alacaq heç bir beynəlxalq sazişə imza atmayacaq. Bu Pekinin maraqlarına ziddir.

Bu arada, “Vashington Post” qəzeti Pentaqonun internetə sızan sənədlərinə istinadən məlumat yayıb ki, Çin ordusu səsdən üç dəfə sürətli olan və yüksək hündürlükdə kəşfiyyat apara bilən pilotsuz uçuş aparatlarının istehsalına hazırlaşır. Məqalədə Çin ordusunun texnoloji uğurlarının xeyli təcccüb və heyrət doğurduğu yazılıb. Çin yeni müasir dronları və raketləri ilə Tayvan ətrafındakı ABŞ hərbi gəmilərini və yaxınlıqdakı ABŞ hərbi bazalarını hədəfə ala bilər.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

ABŞ Konqresinin bir qrup ermənipərəst konqresmeni yenə fəallaşıb, Azərbaycanın Ermənistanla sərhədlərini nəzarət altına alınmasına qarşı bəyanatlar verirlər. Halbuki, Konqres Ermənistanın siyasəti ilə bağlı sərt bəyanat verməlidir.

ABŞ Rusiyaya qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaları nəzarət altında saxlamağa çalışır. Çünki, Vaşinqton hesab edir ki, Rusiyaya qonşu olan bir qisim ölkə sanksiyaları nəzərə almırlar. Bu baxımdan ABŞ maliyyə nazirinin müavini Elzabet Rozenberqin Mərkəzi Asiya ölkələrinə səfəri diqqət mərkəzindədir. O keçirdiyi görüşlərdə Mərkəzi Asiya ölkələrini Rusiyanın sanksiya altında olan şirkətləriylə əməkdaşlıqdan çəkindirməyə çalışıb. Bundan əvvəl Mərkəzi Asiya ölkələrinə dövlət katibi Entoni Blinken və digər amerikalı rəsmilər səfər etmişdilər. Onlar da səfər etdikləri ölkələri Rusiyanın sanksiya altında olan şirkətləriylə əməkdaşlıqdan imtinaya çağırmışdılar. Avropa İttifaqının nümayənlərinin də Mərkəzi Asiya ölkələrinə səfərləri qeydə alınıb.

ABŞ və Avropa İttifaqı bir sıra dövlətlərə seçim təklif edib: Ya dünya iqtisadiyyatı çərçivəsində əməkdaşlığa davam etmək, ya da Rusiyaya maddi dəstək qarşılığında məhrumiyyətlərlə üzləşmək. Vaşinqton və Brüsseldə hesab edirlər ki, bir qisim dövlətin Rusiya ilə idxal-ixrac əməliyyatları artıb. Bu da Vaşinqton və Brüsseldə şübyə yaradıb ki, həmin dövlətlər ABŞ və Avropadan aldıqları məhsulları sonradan Rusiyaya satırlar. ABŞ Maliyyə Nazirliyinin siyahısında şübhəli 18 dövlətin adı çəkilib. Bunların içərisində Mərkəzi Asiya ölkələri ilə yanaşı Ermənistan da yer alıb. Ermənistanın son aylarda Rusiyaya ixracı xeyli dərəcədə artıb. Bu Qərbdə şübhələr yaradıb ki, Ermənistan Kremlin istəyi ilə Qərb ölkələrindən aldığı məhsulları Rusiyaya ötürür. Mexanizm belədir: Rusiyanın sanksiya altında olan şirkətləri lazımi avadanlıqları əldə etmək üçün Ermənistan banklarına pul köçürür, həmin pulla Ermənistan Qərbdən gərəkli avadanlıqları alaraq Rusiyaya ötürür. Ermənistandan fərqli olaraq Qazaxıstan Rusiya ilə ixdal-ixrac əməliyyatlarında ehtiyatlı mövqeyə üstünlük verməyə çalışır. Təsadüfi deyil ki, Astana bir müddət əvvəl Moskvadakı ticarət nümayəndəliyini qapadıb.

Vaşinqton Pekinin də Rusiyanı sanksiyalardan qurtarmağa çalışdığını müşahidə edir. Çinin nəhəng şirkətləri Qərb sanksiyalarıyla hesablaşaraq Rusiya ilə ticarətə diqqət yetirirlər. Çünki Çinin həmin şirkətləri Qərbin sanksiyaları ilə üzləşmək istəmirlər. Bu halda həmin şirkətlər ABŞ və Avropa bazarını itirə bilərlər. Buna baxmayaraq, rəsmi Pekinin regional siyasəti Rusiyanın xeyrinədir və Kreml bu yolla sanksiyalardan qurtulmağa çalışır. Misal üçün Pekinin Səudiyyə Ərəbistanı ilə İranı barışdırması Moskvanın işinə yarayıb. Pekin Körfəz ölkələriylə sıx əlaqələr qurmaqla ABŞ-ın bu bölgəyə təsirini azaltmağa çalışır. Belə olan halda körfəz ölkələri həm İran, həm də Rusiya ilə əlaqələr qurmağa başlayırlar. Səudiyyə Ərəbistanı martın ilk 10 günündə Rusiyadan 2.5 milyon ton dizel yanacağı alıb. Vaşinqtonda şübhələnirlər ki, Səudiyyə Ərəbistanı Rusiyadan aldığı nefti emal etdikdən sonra müxtəlif ölkələrə satır. Bu səbəbdən Vaşinqton Ər-Riyadla dialoq genişləndirib. Pekinin vasitəçilik təşəbbüsləri və körfəz ölkələrinin İranla dialoqu Vaşinqtonda narahatlıq doğurub.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Ukrayna xarici işlər nazirinin birinci müavini Əminə Cabbarovanın bir müddət əvvəl Hindistana işgüzar səfəri beynəlxalq medianın diqqət mərkəzində olub. Əminə Cabbarova Hindistanın xarici işlər nazirinin müavini Minakşi Lexi və baş nazirin milli təhlükəsizlik üzrə müşavirinin müavini Vikram Misri ilə görüşüb. Dehlidə iki ölkə arasında ikitərəfli əməkdaşlığın gücləndirilməsi, ticarət-iqtisadi, elmi-texniki, sənaye və mədəni əməkdaşlıq üzrə hökumətlərarası Ukrayna-Hindistan komissiyasının işinin bərpası müzakirə edilib. Cabbarovanın sözlərinə görə, görüşlər zamanı o Hindistan hökumətini Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskinin sülh formulunu dəstəkləməyə çağırıb.

Kiyev Çinin Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığını gücləndirməsindən narahatdır. Çinin Fransadakı səfiri Lou Şaye Fransanın “LCI” telekanalına danışarkən Krımı “rus əsilli” adlandırması Kiyevin Pekinin siyasəti ilə bağlı narahatlığını artırıb. Çin səfiri ümumiyyətlə müstəqilliyini qazanan keçmiş sovet ölkələrinin “beynəlxalq hüquqda effektiv statusunun olmadığını” da bildirib. Çinli diplomatın sözlərinə  görə, müstəqilliyini qazanan dövlətlərin “suveren ölkə statusunu reallaşdıracaq heç bir beynəlxalq müqavilə yoxdur”. Çinli səfirin “məntiqinə” görə Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan və SSRİ-nin tərkibində olan keçmiş respublikaların müstəqilliyi nominal xarakter daşıyır. Ukraynanın Fransadakı səfiri Vadim Omelçenko çinli diplomatın açıqlamalarına sərt reaksiya verib. Ukraynalı diplomatı deyib ki, çinli həmkarının coğrafiya ilə bağlı problemləri var. Ukrayna səfiri çinli diplomatın Pekinin Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanımasıyla bağlı siyasətinə ziddiyət təşkil etdiyini bildirib.

Çinin müdafiə naziri Li Şanfunun bir müddət əvvəl Moksvaya iki günlük səfəri zamanı rusiyalı həmkarı Sergey Şoyqu ilə müzakirə aparması, Kreml sahibi Vladimir Putinlə görüşü də Kiyevin diqqətini çəkib. Buna görə də Kiyev Çinin bölgədəki rəqibləriylə əməkdaşlığı gücləndirməyə qərar verib. Bu rəqiblərin başında Hindistan gəlir. Dehli neytral xarici siyasət yürüdür. Pekin Rusiya və Ukrayna arasında vasitəçilik təklif edərkən, Dehli bu məsələlərə qarışmır. Dehli də Pekin kimi müharibənin başa çatmasını istəyir, ancaq bunun üçün xüsusi fəallıq göstərmir. Kiyev Yaponiyanın baş naziri kimi Hindistanın baş naziri Narendra Modinin də Kiyevə səfər etməsini istəyir. Bu səfərin reallaşması problematikdir. Çünki Modi Kiyevə səfər edib Moskvaya getməsə, bu Hindistanın neytrallığının pozulması demək olacaq. Dehli neytrallığının pozulmasını istəmir. Digər tərəfdən Modi həm Kiyevə, həm də Moskvaya səfər edərsə, o Çin lideri Tsi Cinpin kimi müharibənin dayandırılmasıyla bağlı hansısa açıqlamalar verməli, plan təklif etməlidir. Pekinin 11 maddəlik planı var, Dehlinin isə belə bir planı yoxdur.

Vaşinqton da Dehlinin Ukraynanın mövqeyini fəal müdafiə etməsini istəyir. Dehli son illərdə ABŞ-la tərəfdaşlığını gücləndirib. Hindistan Rusiyadan müəyyən silah növləri alsa da, ABŞ və Avropa ölkələrinin hərbi texnikasına daha çox maraq göstərir. Buna baxmayaraq, Dehli Moskva ilə də dialoqu davam etdirməyə üstünlük verir. Hindistanın xarici işlər naziri Subramanyam Cayşankar Qərbin Hindistanın Ukrayna ilə bağlı mövqeyilə barışmalı olduğunu bildirib: “Avropada elə bilirlər ki, onlara aid problemlərin həll ilə dünya məşğul olmalı, Asiya isə problemlərini özü həll etməlidir”. Bu o deməkdir ki, Dehli Ukrayna müharibəsiylə bağlı sülh çağırışlarından başqa daha fəal siyasət yürütməyəcək.

Müharibəyə qədər Ukraynada minlərlə tələbə təhsil alırdı. Müharibə başladıqdan sonra tələbələrin mütləq əksəriyyəti geri qayıtdı. Müharibənin getdiyi şəhərlərin bir qismində hindli tələblərin geri qayıdışı çətinləşmişdi. Onlar üçün ciddi təhlükə yaranmışdı. Dehli Moskva ilə danışıqlar nəticəsində mühasirəyə düşən tələbələrinin geri qayıdışını təmin etdi. Müharibənin bitişi ilə Ukrayna hindli tələbələrin yenidən Ukraynada təhsil almasını istəyərdi. Bunun reallaşması yalnız müharibə bitdikdən sonra mümkündür.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“Politico” nəşri diplomatik dairələrdəki mənbələrinə istinadən İranın Rusiya və Çinlə ballistik raketlər üçün yanacaq komponentinin tədarükü ilə bağlı gizli danışıqlar apardığı barədə məqalə yayımlayıb. Məqalədə yazılanlara görə, İran Rusiya və Çindən ammonium perxlorat əldə etməyə çalışır. Tehranın hər iki dövlətin və dövlət şirkətlərinin rəsmiləri ilə, o cümlədən “Anozit” şirkəti ilə bir sıra danışıqlar apardığı bildirilib. Məqalədə danışıqların nəticələri barədə heç nə yazılmayıb.

Bu məlumatın təsdiqlənəcəyi halda bu BMT-nin İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaların pozulması olacaq. Çünki sözdə Rusiya və Çin İranın nüvə proqramının əleyhinədirlər. Halbuki, Tehran hər iki dövlətin və dövlət şirkətlərinin rəsmiləri ilə, o cümlədən “Anozit” şirkəti ilə bir sıra danışıqlar aparıb. Danışıqların nəticələri bəlli deyil.

İranda 1979-cu il inqilabından bu yana nüvə məsələsi aktual olub. Tehran əvvəlcə şah dövründən yarımçıq qalan atom elektrik stansiyalarının tikintisini başa çatdırmağa çalışıb, ikinci mərhələdə isə uranın zənginləşdiriıməsi prosesini genişləndirib. Qonşu Pakistan nüvə silahı əldə etdikdən sonra İran da eyni silahı əldə etmək barədə düşünüb. Bu məqsədlə Pakistanda nüvə silahının yaradıcısı, alim Əbdül Xanla əlaqə qurulub və onun imkanlarından istifadə edilərək nüvə çalışmaları sürətləndirilib. Qərb bundan xəbər tutandan sonra pakistanlı alimin İrana nüvə sirlərini ötürülməsinin qarşısını alıb. Əbdül Xan bir müddət Pakistanda ev həbsinə alınıb. Pakistanlı alim 2021-ci ildə 85 yaşında koronavirusdan ölüb.

Məntiqlə Moskva və Pekin İranın nüvə çalışmasının genişlənmısində maraqlı olmamalıdırlar. Bunun iki səbəbi var. Birincisi nüvə dövləti adətən qonşuluğunda nüvə dövlətinin sayının artımasında maraqlı deyil. İkincisi, Rusiya və Çin “Nüvə silahının yayılmaması barədə müqavilənin” imzalayan ölkələrdir.

Buna baxmayaraq, Moskva və Pekin İranın ABŞ və İsrailə qarşı müqavimət gücünün artırılmasını istəyir. İran son illərdə Rusiyanın və Çinin strateji tərəfdaşına çevrilib. Bu 3 ölkəni anti-Qərb siyasəti birləşdirir. Moskva və Pekində hesab edirlər ki, İran məğlub olsa, anti-Qərb bloku zəifləyəcək. Ona görə də Moskva və Pekin sözdə İranın nüvə proqramının əleyhinə olsalar da, nüvə silahına malik İranda maraqlıdırlar. İran nüvə silahını əldə etdikdən sonra ABŞ və ya İsrailin bu dövləti ram etməsi çətinləşəcək. Bu isə Rusiya və Çinin maraqlarına cavab verir.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

Fransa prezidenti Emmanuel Makronun bir müddət əvvəl Çinə səfəri ABŞ-ın siyasi və ekspert dairələrində müzakirə predmeti olaraq qalır. Vaşinqton bu səfərin Qərbin xeyrinə olmadığı və fayda vermədiyi qənaətindədir. Vaşinqtonda hesab edirlər ki, Fransa prezidenti Çinə güzəştə getməyə hazırdır.

Emmanuel Makron Çinə səfərini yekunlaşdırdıqdan sonra o Tayvan mövzusunda mübahisəli müsahibə verərək ABŞ-ın müttəfiqi olmağın “vassal” olmaq anlamına gəlmədiyini söyləyib: “Müttəfiq olmaq vassal olmaq demək deyil… bu, bizim özümüz haqqında düşünməl haqqımızın olmadığı anlamına gəlmir”. Emmanuel Makron həmçinin deyib ki, “Fransa Tayvanda mövcud status-kvonun tərəfdarıdır” və “vəziyyətin sülh yolu ilə həllinə” çalışır.

Makron bununla demək istəyib ki, Fransa və digər Avropa ölkələri ABŞ-ın Tayvan məsələsində Çinlə qarşıdurmanın tərəfdarı olmamalıdırlar. Halbuki, Makronun Pekinə səfərinin məqsədi Çini Rusiyaya dəstəktən imtinaya dəvət etmək olmalı idi. Makron isə Pekindən geri döndükdən sonra Ukrayna əvəzinə Tayvandan danışıb. Tsi Cinpin Makronla geniş fikir mübadiləsi aparsa da, Ukrayna məsələsində əvvəlki mövqeyindən geri çəkilməyib. Maraqlıdır ki, Emmanuel Makron Pekindən qayıtdıqdan sonra Çini deyil, ABŞ-ın siyasətini tənqid etməyə başlayıb.

Makron Avropanın ABŞ-la bərabərhüquqlu münasibətlərin qurulmasını tərəfdarı kimi çıxış edib. Bu o deməkdir ki, Makron ABŞ-ın Avropadakı hegemonluğunu qəbul etmir. Makron Avropanın güc mərkəzinə çevrilməsinin tərəfdarıdır. Fransa prezidenti hesab edir ki, bunun üçün zaman yetişib.

Makronun son açıqlamaları ABŞ-ın siyasi dairələrində böyük narazılıq yaradıb. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp Makronu aşağılamaqdan çəkinməyib. Respublikaçı senator Marko Rubio isə Makrona məsləhət görüb ki, Avropa ABŞ-ın dəstəyi olmadan Ukraynanı dəstəkləsin.

Fransanın keçmiş liderləri də Avropanın ABŞ-dan uzaqlaşmasını dəstəkləyirdilər. Ancaq heç bir nəticə hasil etmirdilər. Çünki İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropanın yenidən formalaşmasında, iqtisadiyyatının bərpasında və təhlükəsizlik sisteminin qurulmasında ABŞ-ın müsətsna rolu olub və Vaşinqton bu rolundan imtina etmək istəmir. Digər tərəfdən Avropa ölkələri Amerikasız keçinə bilmirlər. Misal üçün 1990-cı illərin əvvəllərində keçmiş Yuqoslaviyada müharibə başlayanda Avropa ölkələri aciz qaldılar, məsələyə ABŞ qarışdıqdan sonra vəziyyət sabitləşdi. Digər tərəfdən Avropa ölkələrinin bir qismi Fransa prezidentinin təklfiləri ilə razı deyillər. Misal üçün Polşa ABŞ-la strateji tərəfdaşlıqdan imtina etməyi planlaşdırmır.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi

“Böyük yeddilərin” (G7) xarici işlər nazirlərinin Yaponiyada toplantısı başa çatıb. Bundan sonra G7 ölkələrinin liderlərinin toplantısı olacaq. Liderlər 19-21 may tarixlərində Yaponiyanın Xirosima şəhərində görüşəcəklər. Yaponiya həmin sammitə Hindistan, Avstraliya, Braziliya, Cənubi Koreya və Vyetnamın liderlərini də dəvət edəcək.

Xarici işlər nazirlərinin görüşündə iki ana mövzu olub. Nazirlər Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsini və Moskvaya qarşı sanksiyaların sərtləşdirilməsini və Çinin bölgədə artan hərbi gücünə qarşı birgə fəaliyyət mexanizmlərini müzakirə ediblər. Şimali Koreyanın raket proqramının bölgə ölkələri üçün təhlükə yaratması barədə də fikir mübadiləsi aparılıb.

Yaponiyadakı toplantıda Fransa prezidenti Emmanuel Makronun və Almaniyanın xarici işlər naziri Annalena Berbokun Çinə səfərinin nəticələri də müzakirə olunub. Bəllidir ki, bu səfərlərin müsbət nəticəsi olmayıb. Çin Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığı gücləndirməkdə və Tayvanı ələ keçirməkdə qərarlıdır. Yaponiyada toplantı davam edərkən Çinin müdafiə naziri Moskvada rusiyalı həmkarı və Kreml sahibi ilə görüş keçirirdi. Bu Çinlə Rusiyanın G7 ölkələrinə mesajıydı ki, “Sizin birliyinizə qarşı bizim birliyimiz mövcuddur”. G7 toplantısına ev sahibliyi edən Yaponiya Rusiyaya qarşı ən sərt sanksiyaların qəbuluna tərəfdardır. Tokio Rusiyanın Kurl adaları ətrafında artan hərbi təlimlərini də özü üçün təhlükə kimi qiymətləndirir. Tokio Kiyevə maliyyə dəstəyini artıracağını bəyan edib.

G7 xarici işlər nazirləri birgə bəyanatda Tayvanın status-kvosunun güc yolu ilə dəyişdirilməsinin əleyhinə olduqlarını bildiriblər. Birgə bəyanatda G7 ölkələrinin Çinin əsas rəqibi Hindistanla hərtərəfli əməkdaşlığa tərəfdar olduqları açıqlanıb. Bununla “böyük yeddilər” Asiyada onların düşməni ilə dostunun kim olduğuna eyham vurublar.

G7 ölkələrinin xarici işlər nazirləri “vahid Çin” siyasəti ilə bağlı mövqelərini  dəyişməsələr də, Çin lideri Tsi Cinpinin “Tayvanı nə yolla olursa-olsun Çinə birləşdirəcəyik” açıqlamalarından narahatdırlar. G7 ölkələri Tayvan məsələsinin danışıqlar yolu ilə həllini istəyirlər. Pekin isə deyir ki, danışıqlar nəticə verməsə, hərbi yoldan istifadə edəcək. Məsələ burasındadır ki, Pekinlə Tayvan rəhbərliyi arasında danışıqlar da aparılmır. Bu isə müharibə risqini artırır. Almaniyanın xarici işlər naziri Annalena Berbok bildirib ki, ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenlə Çinin xarici işlər naziri Qin Qanq arasında planlanan görüş gərginliyi azalda bilər. Ancaq bu görüş dəfələrlə təxirə salınıb. Entoni Blinkenin fevral ayının əvvəlində Pekinə planlanan səfəri Çinin kəşfiyyat şarlarının ABŞ səmasında vurulmasından sonra təxirə salınıb.

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzi