Рубрика: Анализы

Cənubi Afrika Respublikasının (CAR) Yohannesburq şəhərində BRİCS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikası) təşkilatının 15-ci zirvə toplantısı işə başlayıb. BRCİS-in pandemiya səbəbindən 3 sammiti təxirə salınmışdı. Buna görə də bu sammitə maraq böyük idi.

Gözlənildiyi kimi, Rusiya prezidenti Vladimir Putin toplantıya qatılmayıb. Səbəbi bəllidir. CAR Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin anlaşmasına imza atıb. Məhkəmə isə Ukrayna müharibəsinin dəhşətlərinə görə, Rusiya prezidentinin həbsinə qərar verib. Yəni Vladimir Putin CAR-a getsəydi, bu ölkə Rusiya prezidentini həbs edib Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə təhvil verməliydi. Bu baş verməsin deyə, CAR prezidenti rusiyalı həmkarına məsləhət görüb ki, toplantıya internet üzərindən qatılsın. Putin toplantıya öz əvəzinə xarici işlər naziri Sergey Lavrovu göndərib. Vladimir Putin video müraciətində təşkilatın artan gücündən danışıb. Putin həmişəki kimi Qərbi ittiham edən fikirlər səsləndirib, ticarət münasibətlərində dollardan imtina mövzusuna toxunub.

BRİCS-ə maraq getdikcə artır. Təşkilata üzv ölkələrin ümumi əhalisi 3 milyard 240 milyon civarındadır. Bundan başqa üzv ölkələrin iqtisadiyyatlarının ümumi həcmi 26 trilyon dollara yaxındır. Bu, dünya iqtisadiyyatının 26 faizini təşkil edir. Bu səbəbdən təşkilata üzv olmaq istəyən ölkələrin sayı çoxdur. Misal üçün 40 ölkə toplantıya müşahidəçi qismində internet üzərindən qatılıb.

Cin lideri Tsi Cinpin CAR-da daha əvvəl gəlib. Cinpin Cin-CAR diplomatik münasibətlərinin qurulmasının 25 illik tədbirlərinə qatılıb. İki ölkə enerji sahəsində sıx əməkdaşlıq edir. CAR iqtisadi gücünə görə Afrika qitəsinin lider ölkəsidir. Pekin buna görə bu ölkə ilə əməkdaşlığa daha çox əhəmiyyət verir. Afrikada fəallaşan Çin bu qitədə Qərb şirkətlərini sıxışdırmağa çalışır. Çinin CAR-da 200 şirkəti mövcuddur. İki ölkə arasında ticarət mübadiləsinin həcmi 32 milyard dollardır. Tsi Cinpin BRİCS toplantısı çərçivəsində Çin-Afrika sammitində də iştirak edəcək.

Böyük Britaniyanın “Financial Times” qəzetinin yazdığına görə, Pekin BRİCS-i “böyük yeddilərə” alternativ təşkilata çevirmək istəyir. Bundan başqa Pekin təşkilata daha çox ölkənin üzvlüyünə müsbət yanaşır. Pekinin və Moskvanın məqsədi BRİCS-i anti-Qərb blokuna çevirməkdir. Ancaq bu alınmayacaq. Rusiya və Çinin xaricində BRİCS-in digər 3 üzvü – Braziliya, Hindistan və CAR Qərblə qarşıdurmada maraqlı deyillər. Bu 3 ölkə Rusiya və Çinlə yanaşı ABŞ və Avropa İttifaqı ilə də sıx əməkdaşlığın tərəfdarıdırlar.

“Hinrich Foundation” Mərkəzinin araşdırmasına görə, Çin Afrikada Qərbi qabaqlamaqla Qara qitə ölkələrində qəbul olunan siyasi qərarlara da təsir gücünü artırır. Mövcud vəziyyət Vaşinqtonu və Brüsseli ciddi narahat edir. Avropa İttifaqı Çindən geri qalmamaq üçün Afrika qitəsi üçün strateji “Global Gateway” dəstək proqramını qəbul edib. Bu proqram çərçivəsində 2021-2027-ci illər arasında Afrika ölkələrinə təxminən 300 milyard avro yatırım cəlb olunmalıdır. “Böyük yeddilər” isə Afrika qitəsinə 600 milyard dollar yatırım qoymağı planlaşdırırlar.

Çinin Afrika qitəsinə artan marağına baxmayaraq, Pekin son vaxtlar çətinliklərlə üzləşib. Birincisi, Çin iqtisadiyyatı keçmiş illərdəki artım gücünü itirməyə başlayıb. Bu Çinin xarici ölkələrdə investisiya siyasətinə də mənfi təsir edir. İkincisi, “Gavekal Dragonomics” Araşdırma Mərkəzinin son hesabatına görə, Pekinin son illərdə təhlükəsizlik məsələlərinə diqqəti və bölgədə hərbi gücünü artırması onun iqtisadi təşəbbüslərini arxa plana atıb.

Исследовательский центр "Атлас"

ABŞ Ukraynanı Rusiyadan, Tayvanı isə Çindən qorumaq missiyasını həyata keçirməyə çalışır. “Financial Times” qəzetində yayımlanan məqalədə Vaşinqtonun Ukrayna üçün əlavə büdcə ayırdığı və bunun bir hissəsinin Tayvanın silahlanmasına ayrıla biləcəyi yazılıb. ABŞ Konqresində bununla bağlı qərar verilməlidir. Vaşinqton Çinin artan hərbi gücü qarşılığında Tayvana silah tədarükünü artırmağı planlaşdırıb. Əgər Konqres müvafiq qərar qəbul edərsə Tayvan ilk dəfə olaraq xarici dövlətlərə hərbi yardım sistemi vasitəsilə silah alacaq. Tayvana ilkin mərhələdə 345 milyon dollara yaxın hərbi yardım edilməlidir. Bundan başqa Pentaqon Tayvana insan daşına bilən hava hücumundan müdafiə sistemləri, raketlər, kəşfiyyat avadanlıqları verəcək.

Pekin Vaşinqtonun hərbi planları qarşılığında Çin ordusunu gücləndirməyə qərar verib. Çin ordusunda güclənmə tədbirləri ilə yanaşı zabitlərin yoxlanılması da həyata keçirilir. Bu sırada Çinin raket qoşunları birliklərində yoxlamaların miqyası artıb. Görünür, hakim Çin Kommunist Partiyasının ordunun hakimiyyətə tam loyal olmasıyla bağlı ciddi şübhələri var. Qərb mətbuatının yazdığına görə, Çin lideri Tsi Cinpin orduya nəzarəti şəxsən rəhbərlik edir. Tsi Cinin nədən ehtiyat edir?

Çin elitasının və ordusunin təhqiqatlarında ixtisaslaşan Kanadanın “Cercius” təşkilatının son hesabatına görə, Çinin raket qoşunlarına komandanlıq edən ən azı 10 general barədə məlumat yoxdur. “Financial Times” qəzeti həmin generalların son aylarda keçirilən toplantılarda iştirak etməmələrinə dair məqalə yayımlayıb. Bəzi məlumatlara görə, həmin generalların bir qismi korrupsiya ittihamı ilə həbs olunub. Bu şübhələri Hinkonqda nəşr olunan “The South China Morning Post” dərgisindəki son məqalə də artırıb. Məqalədə Çinin raket qoşunlarında təhqiqat aparıldığı yazılıb. Təhqitatın bu ilin mart ayından başlanıldığı bildirilib.

 si Cinpin hakimiyyətə gəldiyi 2012-ci ildən bu yana orduda korrupsiya ilə mübarizəni gücləndirib. Cinpinin hakimiyyəti dövründə 100-dən çox general həbs olunub. Çin Xalq Respublikasının yarandığı 1949-cu ildən bu yana bu qədər çinli general heç hərb meydanlarında ölməyib.

Исследовательский центр "Атлас"

Çinin Ermənistandakı hərbi attaşesi An Tyan avqustun 17-də İrəvanda jurnalistlərin suallarına cavab verərkən iki ölkə arasındakı hərbi əməkdaşlıq üçün potensialın olduğunu vurğulayıb. Hərbi attaşe eyni zamanda hərbi texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq imkanlarının da mövcud olduğunu bildirib. Hərbi attaşe bu haqda danışarkən maraqlı cümlə də işlədib: “Birgə əməkdaşlıq sayəsində sülhə nail olacağıq”.

Görəsən hərbi attaşe hansı sülhü nəzərdə tutub? Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyan sənədə imza atmayana qədər İrəvanın hansı böyük dövlətlə  əməkdaşlıq etməsinə baxmayaraq, sülhə nail olmaq mümkün deyil.

Çinli hərbi attaşe Ermənistanın ünvana başqa təriflər də söyləyib: “Ermənistan və Çin mədəniyyət və tarix sahəsində ortaq nöqtələrə malikdirlər, hər iki dövlət müxtəlif çətinliklərdən keçiblər. İki ölkə arasında əməkdaşlığı gücləndirməyə ehtiyac var”. Maraqlıdır ki, Çin Müdafiə Nazirliyi tərkibində fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri bugünlərdə Ermənistana səfər etmiş, İrəvanda hərbi əməkdaşlığın inkişafı yolları müzakirə etmişdi. Pekin erməni hərbçilərin Çində təhsil almalarına da maraq göstərir.

Çini Ermənistanla hərbi əməkdaşlığa iki amil sövq edə bilər.

Во-первых, Çin Rusiyanın hərbi müttəfiqləriylə sıx əlaqələrə malik olmaq istəyir. Misal üçün Çinin müdafiə naziri bugünlərdə Rusiyanın iki əsas müttəfiqi sayılan – İrana və Belarusa səfər edib. O, əməkdaşlığın inkişafı haqda fikir mübadiləsi aparıb. Pekin eyni məntiqlə Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı forpostu olan Ermənistanla da hərbi sahədə əməkdaşlığı genişləndirmək istəyir. Pekin bu yolla Ermənistanı həm də Qərbdən uzaq tutmağa çalışır.

Второй, Pekin Ermənistan-Hindistan yaxınlaşmasından və hərbi əməkdaşlığından narahatdır. Pekin Hindistanın bölgədə istənilən fəallığını diqqətlə izləyir və bunun qarşısını almaq yollarını araşdırır.

Pekin bu iki amildən çıxış edərək Ermənistanla hərbi əməkdaşlığı genişləndirmək istəyirsə, bunun Azərbaycanda mənfi qarşılacağını da anlamalıdır. İyulun 24-də Bakıda Çin ordusunun yaradılmasına 96-cı ildönümünə həsr olunmuş tədbir keçirildi. Həmin tədbirdə çıxış edən Çinin Azərbaycandakı hərbi attaşesi Van Ley daim dəyişən dünyada iki ölkənin silahlı qüvvələri arasında dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin dərinləşməsinin köklü maraqlara cavab verdiyini söyləmişdi. Ancaq dəyişən Cənubi Qafqazda Ermənistanla hərbi əməkdaşlığı genişləndirməyə maraq göstərən dövlətin Azərbaycanla dərin əlaqələr qurması problematikdir.

Rusiya-Ukrayna müharibəsi böyük və kiçik dövlətləri seçim qarşısında qoyub. Əsas sual budur: Sən kiminləsən və hansı dəyərləri bölüşürsən? Rusiyanın yanında olmaq Ukrayna torpaqlarının işğalına və təcavüzə haqq qazandırmaqdır. Rusiyanın işğalçı müharibəsini yalnız Şimali Koreya və ya Suriya  kimi dövlətlər dəstəkləyə bilər, qalanları Rusiya ilə münasibətləri pozmamaq üçün sadəcə Kremllə dialoqu davam etdirirlər.

Hindistan Kremllə dialoqu davam etdirən ölkələrdəndir. Ancaq Dehli son illərdə Qərblə daha çox yaxınlaşıb. Bunu Hindistanın baş naziri Narendra Modinin son səfərləri də sübut edir. Modi iyun ayında ABŞ və Fransaya səfərlər edib, bu iki ölkə ilə siyasi, iqtisadi və hərbi əməkdaşlığın genişləndirilməsi yollarını müzakirə edib. Modi baş nazir olduğu 2014-cü ildən bu yana Parisə 7 dəfə səfər edib. Fransa Rusiyadan sonra Hindistanın ikinci ən böyük silah və hərbi texnika tədarükçüsüdür. Hindistan ilbəil Rusiyadan aldığı hərbi texnikanın sayını və çeşidini azaldır.

Modi ABŞ-da yüksək səviyyədə qəbul olundu. ABŞ prezidenti Cozef Bayden texnolgoiya və müdafiə sahəsində ölkəsinin Hindistanla əməkdaşlığını genişləndirəcəyini açıqlayıb. Vaşinqton Çini durdurmağın yollarından birinin Hindistanla sıx əməkdaşlıqdan keçdiyini görür. Digər tərəfdən Vaşinqton Dehlinin Pekinlə texnologiyalar sahəsində dərin əməkdaşlığının əleyhinədir.

Vaşinqton Hindistanın iqtisadi potensialını yüksək qiymətləndirərək gələcəkdə bu ölkənin Çinə alternativ ola biləcəyi qənaətindədir. Bunu indidən söyləmək çətindir. Doğrudur, Hindistan iqtuisadiyyatı dinamik inkişaf edir, ancaq Çinə alternativ olmaq üçün uzun yol qət edilməlidir. Hindistanın Çinə alternativ olması üçün Dehlinin qonşu ölkələrin iqtisadiyyatlarına yatırımlarını artırması da lazımdır.

Dehlinin ərəb və Afrika ölkələrinə də marağı artıb. Narendra Modi iyun ayında Misirə də səfər edib bu ölkənin prezidenti Sisi ilə görüşmüşdü. Dehli Misirin BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikası) üzvlüyünü dəstəkləyir.

Narendra Modi 2024-cü il parlament seçkilərində mövqeyini daha da gücləndirmək üçün Hindistanın bölgədə hərbi gücünü artırmağa qərar verib. Modi məhz bu məqsədlə Qərb ölkələri ilə hərbi sahədə əlaqələrini gücləndirməyə qərar verib. Ancaq Modi balans siyasətindən də imtina etməyib. Misal üçün NATO-nun son Vilnyus zirvə toplantısına Asiya ölkələrindən Yaponiya, Cənubi Koreya, Yeni Zellandiya və Avstraliyanın baş nazirləri dəvətli idilər. Modi bu toplantıda iştirak etməmişdi.

Исследовательский центр "Атлас"

Rusiya və Çin Qərbə qarşı birləşiblər. Qərb mətbuatında Pekinin Rusiyaya siyasi və hərbi dəstəyini artmasıyla bağlı məqalələrin sayı çoxalıb. Rusiya və Çin “nüvə silahlarının yayılmaması haqqında müqavilənin” son Vyana toplantısında AUKUS birliyinə (Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ) qarşı ortaq hesabat yayımlayıblar. Hesabat müəlliflərinin qənaətinə görə, AUKUS birliyi nüvə silahlarının yayılmaması müqaviləsinə ziddir. Hesabatı Rusiya və Çinin ekspertləri birgə hazırlayıblar.

Pekin və Moskvanın iddia etdiyi “zərərin” nədən ibarət olduğu aydınlaşmayıb. Ona qalsa Qəb ölkələri də Rusiya və Çinin iştirakçısı olduğu müxtəlif birlikləri nüvə silahının yayılmaması müqaviləsinə zidd olduğunu vurğulaya bilərlər. AUKUS biliyi 2021-ci ilin sentyabr ayında formalaşıb. AUKUS birliyi 3 ölkə – Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ arasında hərbi əməkdaşlığın genişlənməsini hədəfləyib. Bu birlik Çini narahat edir. Çünki birliyin əsas məqsədi Çinin bölgədə artan hərbi gücünə qarşı adekvat addımlar atmaqdır. Rusiya sadəcə, strateji tərəfdaşı Çini dəstəkləmək məqsədilə birliyə qarşı hesabata imza atıb.

Böyük Britaniya və ABŞ Avstraliyaya sualtı atom gəmilərinin inşasında dəstək verirlər. Pekini qorxudan da budur. Çindən fərqli olaraq Avstraliyanın nüvə silahı yoxdur. Ancaq Avstaliya qonşu Çinin okenlarda artan hərbi faəllığından narahatdır. Ona görə də Avstraliya Böyük Britaniya və ABŞ-la birgə hərbi dəniz donanmasını gücləndirməyə qərar verib. Avtrsliyanın 2027-ci ildən başlayaraq bir neçə atom sualtı gəmisi olacaq. Bu məqsədlə Avstraliya sahillərində hərbi məqsədlər üçün limanlar da tikiləcək.

Rusiya və Çin hesab edirlər ki, nüvə dövlətləri olan Böyük Britaniya və ABŞ bu texnologiyaları Avstraliya ilə bölüşməklə “nüvə silahlarının yayılmaması barədə müqaviləyə” zidd hərəkət edirlər. Pekin və Moskvanın qənaətinə görə, Vaşinqton və Londonun Avstraliya üçün inşa etdirəcəkləri atom sualtı gəmiləri gələcəkdə fərqli məqsədlər üçün istifadə olunacaq. Yəni Rusiya və Çin iddia edirlər ki, Avstraliya əldə etdiyi texnologiyalar vasitəsilə nüvə silahının istehsalına başlayacaq. Eyni məntiqlə Rusiyanın müxtəlif ölkələrdə inşa etdiyi atom elektrik stansiyalarından da sonrakı mərhələdə nüvə silahı əldə etmək mümkündür. Digər tərəfdən Rusiya rəsmilərinin “Ukraynaya qarşı nüvə silahından istifadə edə bilərik” açıqlamaları nüvə silahının yayılmasından daha qorxuludur.

Исследовательский центр "Атлас"

Rusiyanın formalaşdırdığı ittifaqlarda ixtilaf dərinləşib. Kreml iyulda keçirdiyi “Rusiya-Afrika” sammitindən istədiyi nəticəni əldə etmədi. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin “biz Afrika ölkələrinin bir qisminə taxılı pulsuz çatdıracağıq” çağırışı toplantıya qatılan bir sıra ölkə lideri tərəfindən mənfi qarşılandı, Cənubi Afrika Respublikasının prezidenti etirazını gizlətməyərək bu cümləni işlətdi: “Bizə hədiyyə lazım deyil, Qara dənizdən taxıl daşıyan gəmilərə sərbəst hərəkət sərbəstliyi verin”. Bu sözlər ona işarə idi ki, Rusiya Ukrayna taxılının Afrika ölkələrinə daşınmasının qarşısını alıb.

Rusiyanın formalaşdırdığı bir başqa ittifaqda da dərin fikir ayrılığı yaranıb. Bir qrup ölkə BRİCS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika Respublikası) təşkilatına üzv olmaq istəyir. Rusiya və Çin BRİCS-i yeni üzvlərlə gücləndirmək istəyir. Misal üçün Çin BRİCS-i inkişaf etməkdə olan ölkələr hesabına genişləndirməkdə maraqlıdır. Pekin ilk növbədə İndoneziyanın və Səudiyyə Ərəbistanının birliyə üzv olmasını dəstəkləyir. Hindistan və Braziliya isə fərqli mövqedədirlər. Rusiya və Çin BRİCS-i Qərbə qarşı güclü bir alyansa çevirmək istəyərkən, Hindistan və Braziliya buna qarşıdırlar.

Bu arada, Rusiya yeni ittifaqın yaradılmasına çalışır. Yeni ittifaq Rusiya, Çin və Şimali Koreyadan ibarət olmalıdır. Təsadüfi deyil ki, Rusiya müdafiə naziri Sergey Şoyqu iyul ayında Şimali Koreyaya səfər edərək bu ölkə ilə əməkdaşlığın genişləndirilməsi məsələrini müzakirə edib. Rusiya Ukrayna müharibəsini davam etdirmək məqsədilə Şimali Koreyadan silah və sursat almaqla yanaşı Pxenyanla ittifaqı gücləndirməyi planlaşdırır. Bu plan Pekinin də maraqlarına cavab verir. Şoyqudan sonra qapalı ölkə sayılan Şimali Koreyaya Çin nümayəndə heyəti səfər edib. Mümkündür ki, gələcəkdə Rusiya, Çin və Şimali Koreya arasında birgə hərbi təlimlər keçirilsin. Son illərdə Rusiya ilə Çin arasında birgə hərbi təlimlərin sayı onsuz da artıb. Çin və Rusiyanın Yapon dənizində 4 günlük birgə təlimlərindən sonra bu iki ölkənin Sakit Okeanda birgə dəniz və hava patrulları həyata keçirəcəyi xəbəri yayılıb. Birgə təlimlər strateji dəniz yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək, o cümlədən iki ordunun donanması və hava qüvvələrinin birgə imkanlarını tətbiq etmək kimi qiymətləndirilib. Pekin və Moskva birgə hərbi təlimləri iki ölkə arasında strateji əməkdaşlığı güclənirməklə yanaşı Şimal-Şərqi Asiyada sabitliyi qorumaq kimi dəyərləndirirlər.

Bölgə ölkələri olan Hindistan, Avtrasliya və Yaponiya isə Çin və Rusiyanın artan hərbi əməkdaşlığını və birgə hərbi təlimlərini “Asiyada sabitliyini qorunması” kimi deyil, böyük təhlükə kimi qiymətləndirirlər. Buna görə də ABŞ, Hindistan, Yaponiya və Avstraliya avqustun 11-dən başlayaraq “Malabar” hərbi dəniz təlimlərinə başlayıblar. “Reuters” agentliyinin xəbərinə görə, ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri 7-ci Donanmasının komandanı vitse-admiral Karl Tomas mətbuat konfransında bildirib ki, hərbi təlimlər 4 dövlətin birgə işləməsini yaxşılaşdırmaq üçün nəzərdə tutulub. ABŞ və Hindistan “Malabar” təlimini 1992-ci ildən başlayaraq birgə keçirir, sonrakı illərdə təlimlərə Avstraliya və Yaponiya da qoşulub. Təlimlərdə sualtı gəmilərlə yanaşı qırıcı təyyarələr də iştirak edəcək.

Исследовательский центр "Атлас"

Böyük dövlətlərin Mərkəzi Asiya uğrunda mübarizəsinə ərəb dünyası da qoşulub. İyul ayında Səudiyyə Ərəbistanında “Mərkəzi Asiya (Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Tacikistan) + Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Oman və Bəhreyn)” sammiti keçirilib. Bu Mərkəzi Asiya ölkələri ilə körfəz ölkələrinin ilk sammitidir.  Səudiyyə Ərəbistanı siyasi, iqtisadi və hərbi güc baxımından körfəz ölkələrinin lideri sayıldığından sammitin bu ölkədə keçirilməsi anlaşılandır. Digər tərəfdən SSRİ dağıldıqdan sonra Mərkəzi Asiya ilə ilk sıx əlaqələr quran ərəb ölkəsi Səudiyyə Ərəbistanı olub.

Sammitə hazırlıq bir il əvvəl başlayıb. Mərkəzi Asiya və körfəz ölkələrinin xarici işlər nazirləri 2022-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanında ortaq toplantı keçirmişdilər. Varlı körfəz ölkələri Mərkəzi Asiya ölkələri ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri genişləndirməyi planlaşdırırlar. Bu sıraya nəqliyyat yollarının inşasından tutmuş yaşıl energetikanın inkişafına qədər layihələr aiddir. Bölgə ölkələri terrora qarşı birgə mübarizə imkanlarını da müzakirə ediblər. Liderlərin sammitində iki bölgə arasında 2027-c ilə qədər nəzərdə tutulan əməkdaşlıq proqramı imzalanıb.

Qazaxıstan prezidenti Kasım Jomərt Tokayev ötən il Səudiyyə Ərəbistanına səfər edərək bir neçə ortaq layihəyə imza atmışdı. Qazaxıstanın və digər Mərkəzi Asiya ölkələrinin milyardlarla dollar yatırımlara ehtiyacları var. Qazaxıstan prezidenti sammitdə körfəz ölkələrinin Azərbaycanın da marağında olduğu Transxəzər layihəsinə dəstək vermələrini istəyib. Söhbət Çin, Qazaxıstan, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyəni birləşdirən nəqliyyat layihələrindən gedir.

Qazaxıstan prezidentindən sonra Səudiyyə Ərəbistanına Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev səfər edib. Özbəkistan Səudiyyə Ərəbistanı ilə dəyəri milyardlarla dollar olan enerji layihələrinin reallaşmasını planlaşdırır. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Qətərin də Mərkəzi Asiya ölkələrinə yatırımlarının həcmi ilbəil artır.

Mərkəzi Asiya ölkələri ilə körfəz ölkələri arasında sammit Vaşinqtonun, Moskvanın və Pekinin diqqət mərkəzində olub. Körfəz ölkələrinin Mərkəzi Asiya ölkələrinə artan yatırımları Vaşinqtonu narahat etmir. Çünki körfəz ölkələri ABŞ-ın tərəfdaşlarıdır. Moskva və Pekin isə narahat ola bilərlər. Çünki Rusiya və Çinin Mərkəzi Asiya ölkələrində siyasi və iqtisadi maraqları var və bu maraqlar bəzən başqa dövlətlərin maraqları ilə üst-üstə düşmür. Mərkəzi Asiya ölkələrinin Çinə böyük borcları var. Tacikistan maliyyə baxımından Çindən asılı vəziyyətdədir. Buna baxmayaraq, Tacikistan varlı körfəz ölkələrinin də yatırımlarına ehtiyac duyur. Misal üçün Qətər Tacikistanda yeni açılan məscidin tikintisinə 100 milyon dollar ayırmişdi. Beləliklə, Mərkəzi Asiyanın ölkələrinın həm ayrılıqda, həm də bütöv bölgə olaraq cazibəsi artıb.

Исследовательский центр "Атлас"

İtaliya 4 il əvvəl Çinlə imzaladığı “bir kəmər, bir yol” investisiya sazişindən çıxmaq barədə qərar verib. Roma 2023-cü ilin sonunda başa çatacaq müvafiq anlaşma memorandumunu yeniləməyəcək. Roma ilə Pekin arasında İtaliyanın “bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünə qoşulması memorandumu 2019-cu ilin martında imzalanmışdı. İtaliya Çin investisiya proqramının layihələrində iştirak etməyə hazır olduğunu da təsdiqləmişdi. İtaliya bu proqramı təsdiqləyən Avropa İttifaqının ilk ölkəsi idi.

Romanın 4 il əvvəlki qərarı Brüsselin və Vaşinqtonun narazılığına səbəb olmuşdu. ABŞ və Avropa İttifaqı İtaliyaya tələsik addımın nəticələri ilə bağlı xəbərdarlıq etmişdilər. İtaliya hökuməti 4 il sonra xəbərdarlığı nəzərə aldı.

İtaliyanın Çinin layihəsindən çıxmasının səbəbi nədir?

İtaliyanın xanım baş naziri Corca Meloni sağ mühafizəkar siyasi cərəyanın təmsilçisi kimi ABŞ-la ittifaqın tərəfdarıdır. İtaliyanın “La Repubblica” nəşrində yayımlanan məqalədə bu məsələylə bağlı baş nazir Corca Meloninin ABŞ prezidenti Cozef Baydenlə geniş müzakirəsi olub. Aydındır ki, İtaliyanın Çin layihəsindən çıxmasının təşəbbüskarı Vaşinqton olub. Ancaq Vaşinqton İtaliyanın Çinin layihəsindən çıxmasının əvəzinə alternativ layihələr təklif etməlidir ki, İtaliyanın iqtisadi itkiləri olmasın.

İtaliyanın “bir kəmər, bir yol” layihəsindən imtinası Çinin iqtisadi və təhlükəsizlik maraqlarına zərbə vurur. Çin bu layihə çərçivəsində yeni tikilən dəmiryolları, avtomobil yolları və limanlar vasitəsilə Avropa ölkələrinə daşınan məhsulların həcmini artırmağı planlaşdırırdı. Çin mövcud layihə vasitəsilə müxtəlif bölgələrdə “yumşaq gücünü” də artırmış olurdu. Çin müxtəlif ölkələrdən keçən nəqliyyat şəbəkələrinin qurulması layihələrinə 1.4 trilyon dollar xərcləməyi nəzərdə tuturdu. Layihə ümumi əhalisi 4 milyard 400 milyon nəfər olan 64 ölkəni əhatə etməli idi. Bu dünya iqtisadiyyatının 40 faizi deməkdir. Çinin nəzərdə tutduğu vəsait ABŞ-ın İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropa ölkələrinin yenidən bərpası üçün həyata keçirdiyi “Marşal planı”ndan 12 dəfə çoxdur.

Çin eyni zamanda layihənin son məntəqəsi olan Avropa ölkələrində, o cümlədən İtaliyada müxtəlif layihələri maliyyələşdirməyi, o cümlədən strateji limanlarda pay sahibi olmağı planlaşdırırdı. Ancaq Çin öz planını reallaşdırmaq istəyərkən qarşısında iki əngəllə üzləşib. ABŞ və Avropa İttifaqı Çinlə ticarət əlaqələrini davam etdirsələr də, “bir kəmər, bir yol” layihəsinin reallaşmasının əleyhinədirlər. Vaşinqton və Brüssel hesab edirlər ki, Pekin bu layihə vasitəsilə Avrasiya və Avropa qitəsində möhkəmlənməyə çalışır. Vaşiqnton və Brüsselin əngəlləri Çinin Mərkəzi Asiya və Cənubi Qfaqaz bölgəsini ehtiva edən “Böyük İpək yolu” layihəsinə də təhlükə yarada bilər. Çünki bu layihə “bir kəmər, bir yol” layihəsinin tərkib hissədidir. Layihənin bir hissəsinə əngəl yaranacaqsa, digər hissəsi ilə daşınmaların artması da sual altında olacaq.

Исследовательский центр "Атлас"

Çin parlamentinin xarici əlaqələr barədə qəbul etdiyi yeni qanun yerli və xarici ekspertlərin diqqət mərkəzindədir. Çünki Çində keçmiş illərdə oxşar qanun qəbul edilməyib. Yeni qanuna görə, Qərbin müxtəlif sanksiyaları ilə üzləşən yerli şirkətlərin maraqları həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində qorunacaq. Yeni qanun Pekinin ölkənin suverenliyinə və təhlükəsizliyinə artan diqqətindən xəbər verir.

Yeni qanuna görə, Qərb ölkələrinin müxtəlif sanksiyaları ilə üzləşən Çin şirkətlərinə maliyyə və hüquqi dəstək veriləcək. Misal üçün ABŞ Rusiyaya strateji məhsullar satan Çin şirkətlərinə müxtəlif sanksiyalar tətbiq edib. Pekin yeni qanuna görə həmin şirkətləri həm təzyiqdən qorumağa çalışacaq, həm də maliyyə dəstəyi verəcək. Pekin eyni zamanda həmin şirkətlərin Qərb ölkələrində üzləşə biləcəyi hüquqi problemlərin həlli ilə də məşğul olacaq.

Yeni qanun Çində fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərə müəyyən çətinliklər yaradacaq. Həmin şirkətlər vaxtilə Asiya bazarında yer tutmaq və ucuz işçi qüvvəsindən istifadə etmək üçün Çində müəssisələrini açmışdılar. Yeni qanunla Pekin Çində fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər və satdıqları məhsullar üzərində nəzarəti gücləndirəcək. Bu Pekinlə Çində fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər arasında gərginlik yaradacaq. Xarici şirkətlər Çin Kommunist partiyasının direktivləri əsasında fəaliyyət göstərmək istəmirlər. Xarici şirkətlər Çin parlamentinin yeni qanuna tabe olsalar, öz ölkələrində problemlərlə üzləşəcəklər. Oksford Universitetinin professoru Corc Maqnasın fikrincə, Qərb ölkələri Çin parlamentinin yeni qanununu Pekinin aqressiv diplomatiyasının tərkib hissəsi kimi qiymətləndiriblər.

Pekin yeni qanuna ona görə ehtiyac duyub ki, ABŞ-ın sanksiyaları ilə üzləşən Çin şirkətləri dövlətin hüquqi dəstək mexanizmlərinə malik deyil. Yeni qanunla durum dəyişməlidir. Honkonqda nəşr olunan “South China Morning Post” qəzeti Pekinin Vaşinqtonun ssiyasətinə bənzər siyasətə üstünlük verdiyini yazıb. Vaşinton da Amerika şirkətlərini həm ölkə daxilində, həm də ölkə xaricində təzyiqlərdən qoruyur. Pekin da yeni qanunla şirkətlərini yalnız Çində deyil, fəaliyyət göstərdiyi xarici ölkələrdə də dəstəkləyəcək. Ekspertlərin fikrincə, Çin lideri Tsi Cinpin yeni qanunla ölkə təhlükəsizliyini gücləndirməyə çalışır. Yeni qanun Tsi Cinpinin həyata keçirdiyi təhlükəsizlik siyasətinin tərkib hissəsidir.

Beləliklə, Pekin Qərblə mübarizənin yeni mərhələsinə daxil olub. Pekin keçmiş illərdə özünə aid olmayan qlobal problemlərlə və dünya iqtisadiyyatına bağlı  proseslərə qarışmırdı. Hazırda Pekin ona aid olan və aid olmayan bütün qlobal proseslərdə fəal iştirak edir, mövqeyini bildirir. Pekin bu səbəbdən Vaşinqton kimi milli yurisdiksiyasından başqa ölkələrin ərazisində də istifadə edəcək. Pekin bu fəaliyyətə böyük maliyyə ayırmağı planlaşdırıb. Bu fəaliyyət Pekin-Vaşinqton qarşıdurmasını daha da alovlandıracaq.

Исследовательский центр "Атлас"

Almaniya Kəşfiyyat Xidmətinin yayımladığı son hesabata görə Rusiya və Çin xəfiyyələri Almaniya ərazisində fəallaşıblar. Rusiya və Çin xəfiyyələri əsasən Almaniya Müdafiə Nazirliyindən məlumatlar əldə etməyə çalışırlar. İran xəfiyyələrinin də Almaniyada fəallaşması barədə məlumatlar var. Rusiya, Çin və İran həm Almaniyada məxfi məlumatları əldə etməyə, həm də Almaniya vətəndaşlarını casusluğa sövq etməyə çalışırlar.

Kreml Ukraynaya qarşı içğalçı müharibəyə başladıqdan sonra Rusiyanın Almaniyaya “marağı” daha da artıb. Almaniya digər Qərb ölkələri kimi Rusiyaya qarşı sərt sanksiyalar tətbiq edib. Almaniya eyni zamanda Ukraynaya hərbi dəstəyini artırıb, Kiyevə müxtəlif növ hərbi texnikalar göndərib. Almaniya Bundesveri (Müdafiə Nazirliyi) ukraynalı hərbçilər üçün kurslar təşkil edib. Buna görə də Rusiya Almaniyada xəfiyyə işini gücləndirib. Rusiya Almaniyada keçirilən müxtəlif konfrans və seminarlar barədə də leqal üsullarla məlumatlar toplayır. Bu zaman Rusiya səfirliyinin diplomatlarının xidmətlərindən istifadə edilir.  Bundesverin bir neçə zabiti Rusiyaya casusluq etdiklərinə görə həbs ediliblər. Rusiya Almaniya ərazisindəki NATO mərkəzlərinə də maraq göstərir.

Çin xəfiyyə işində Rusiyadan geri qalmır. Çin 2049-cu ilə qədər supergücə çevrilməyi qarşısına məqsəd qoyub. Pekin buna nail olmaq üçün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindən texnologiyaların oğurluğu ilə məşğuldur. Pekini əsasən müxtəlif dövlətlərin, o cümlədən Almaniyanın elmi naliyyətləri maraqlandırır. Bu sırada aparıcı ölkələrin hərbi-sənaye komplekslərinin yenilikləri də Çinin diqqət mərkəzindədir. Çin əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatları əsasında yüksək texnologiyalara yiyələnir və bunun sayəsində sənaye və hərbi istehsalını modernləşdirməyə çalışır.

Almaniya əks-kəşfiyyatı Rusiya, Çin və İran xəfiyyələri ilə mübarizəni gücləndirsə də, təhlükənin qarşısını tam ala bilməyib. Əks-kəşfiyyat xidməti 2022-ci ildə 57 min yoxlama aparıb. Bəlli olub ki, bunlardan mini Almaniyanın təhlükəsizliyi üçün risq təşkil edirmiş.

Исследовательский центр "Атлас"