Category: Analyses

NATO-nun quruluşunun 75 illiiyi münasibətilə Vaşinqtonda keçirilən sammit yekunlaşıb. Sammit iştirakçıları Ukraynaya dəstək ifadə ediblər. Bundan başqa Ağ Evin təkidi ilə NATO-ya üzv ölkələrin müdafiə xərclərinin 2 faizə çatdırılması məsələsi yenidən müzakirə olunub. 10 ildir bu məsələni həll etmək olmur. Avropanın bir qisim ölkəsi təhlükəsizliklərini ABŞ və NATO-nun hesabına həll etməyə çalışır. Bu məsələni ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp da qaldırmışdı. Avropa ölkələri sosial xərcləri hərbi xərclərə qurban vermək istəmirlər.

Sammitdə NATO-nun genişlənməsməsi mümkünlüyü barədə fikir mübadiləsi aparılsa da, Ukraynanın üzvlük məsələsi yenə qeyri-müəyyən gələcəyə qaldı. Ukraynanın Şimali Atlantika Blokuna üzv olacağını qəbul edirlər, ancaq heç kim Kiyevə bununla bağlı tarix vermək istəmir. Donald Tramp bu ilin noyabr ayında prezident seçilərsə, Ukraynanın NATO üzvlüyü ən azı 4 il gündəmdən çıxarılacaq. Tramp Ukraynanın Şimali Atlantika Blokuna üzvlüyünün qəti əleyhinədir. Ümumiyyətlə Tramp Ukraynaya hərbi və maliyyə yardımın da dayandırılmasının tərəfdarıdır. Buna baxmayaraq, ABŞ-ın hazırki prezidenti Cozef Bayden NATO-ya üzv ölkələrin 2025-ci ildə Ukraynaya hərbi xərcləri üçün 40 milyard dollar ayrılacağını bildirib, sadəcə o prezident seçilməsə, bunun reallaşması sual altında olacaq. NATO-nun vəzifəsini təhvil verməyə hazırlaşan baş katibi Yens Stoltenberq bu fikirdədir ki, Ukraynaya gərəkən dəstək verilməsə Rusiya müharibədə qalib gələ bilər, bu isə NATO üçün ağır məğlubiyyət olacaq. Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski ümid edir ki, ABŞ və Avropa ölkələri Ukrayna hava sahəsini qorumağa imkan verən təyyarələr və raket qurğuları verəcəklər. Yaxın günlərdə Ukrayna F-16 təyyarələri ilə təhciz olunmağa başlayacaq.

Vaşinqtondakı müzakirələrdə Çin barədə danışıblar. Çinin Hind və Sakit okean bölgəsində artan hərbi gücü Şimali Atlantika Blokunu narahat edir. ABŞ və NATO rəhbərliyi Rusiya-Çin münasibətlərinin dərinləşməsindən narahatdırlar. Vaşinqton və Brüssel Pekinin Moskvaya həm mülki, həm də hərbi məqsədlər üçün istifadə oluna bilən və Rusiyanın Ukraynada müharibəsini davam etdirməsinə imkan verən malların ixracına işarə ediblər. Yens Stoltenberq Pekinin Moskva ilə yarımkeçiricilər və digər ikili təyinatlı məhsullarıyla, o cümlədən yüksək səviyyəli texnologiyaları Moskva ilə paylaşdığı qənaətindədir.

"Atlas" Research Center

Hindistanın baş naziri Narendra Modinin Rusiyaya səfərinə xeyli müddətdir hazırlıq gedirdi. Səfər Hindistanda parlament seçkilərinə görə təxirə salınmışdı. Modi seçkidə qələbə qazanaraq üçüncü dəfə baş nazir olduqdan sonra Kreml ona dəvəti təkrarladı. Modi sonuncu dəfə Rusiyada 2019-cu ildə olmuşdu. Əslində keçmişdə belə bir razılıq olub ki, iki ölkənin lideri ildə bir dəfə görüşüb fikir mübadiləsi aparsınlar. Ancaq müxtəlif səbəblərdən tərəflər buna riayət edə bilməyiblər. Misal üçün Rusiya Hindistanın rəqibi Çinlə daha tez-tez ortaq sammitlər keçirir. Buna baxmayaraq, Kreml Çinlə yanaşı Hindistanla təırəfdaşlığı da arxa plana atmaq istəmir.

Narendra Modi ABŞ və Avropa ölkələri ilə sıx əməkdaşlığına baxmayaraq, Rusiya ilə münasibətləri də üst səviyyədə saxlamağa çalışır. Dehli Qərbin formalaşdırdığı anti-Rusiya blokuna qoşulmayıb. Eyni ilə Dehlinin Kremllə əməkdaşlığı Qərbə qarşı yönəlməyib. Dehli bunun əvəzinə Qərbi ölkələrinin bölgədə Çini durdurmaq üçün formalaşdırdığı birliklərə qoşulub. Misal üçün Dehli son vaxtlar Tokio ilə tərəfdaşlığı gücləndirib. Yaponiya Çinin hərbi dəniz donanmasının onun sahillərinə yaxınlaşmasından narahatdır. İki ölkənin müxtəlif adalarla bağlı mübahisələri davam edir. Dehli Pekinlə rəqabət içərisindədir. Vaşnqton bu səbəbdən Dehli ilə ələqaləri gücləndirib. ABŞ Nümayəndələr Palatasından rəhbərliyinin bir müddət əvvəl Dehliyə səfəri və Hindistanda yaşayan Dalay Lama ilə görüşləri də bundan xəbər verir.

Dehlini Rusiyanın siyasəti ilə bağlı bir məsələ ciddi narahat edir. Rusiyanın Ukrayna savaşına zorla göndərdikləri içərisində Hindistan vətəndaşları da var. Bu Dehlini ciddi narahat edir. Narendra Modi Rusiya Prezidenti Vladimir Putinlə görüşdə bu mövzunu müzakirə edib. Putin ordudakı hindlilərin geri çağrılacacağını Modiyə vəd edib. Sanksiyalarla üzləşən Rusiya Hindistanla iqtisadi-ticarət əməkdaşlığını genişləndirməyə çalışır. “The Guardian” qəzetinin yazdığına görə,  Hindistan Rusiya neftinin əsas alıcılarından birinə çevrilib. Nəticədə ticarət əlqələrində Rusiyanın xeyrinə 60 milyard dollarlıq disbalans yaranıb. Çünki Rusiya Hindistandan elə çox məhsul almır. Dehlinin Kremlin siyasətindən başqa narazılığı da var. Dehli hesab edir ki, Ukrayna müharibəsinə görə, Kreml balansı Çinin xeyrinə pozub və bu ölkə ilə daha da yaxınlaşıb. Hər halda Narendra Modinin Vladimir Putinlə görüşü və apardığı müzakirələr bir sıra suallara aydınlıq gətirməlidir. Rusiyanın Kursk şəhərində yaşayan hind əsilli Rusiya vətəndaşı Abhay Kumar Singh hakim Vahid Rusiya Partiyasının üzvüdür. Kursk şəhər sovetinin üzvü olan Kumar da hesab edir ki, Narendra Modinin Putinlə danışıqları iki ölkə arasında müxtəlif sahələrdə əməkdaşlığa təkan verəcək.

Narendra Modi Vladimir Putinlə ortaq layihələri də müzakirə edib. Bunlar biri şimal-cənub nəqliyyat dəhlizidir. Dehli bir müddət əvvəl Tehranla İranın Çabahar limanının idarəçiliyi ilə bağlı razılıq əldə etmişdi. Hindistan Çinə alternativ nəqliyyat dəhlizinə üstünlük verir. Hindistan məhsullarının İran və Cənubi Qafqaz üzərindən Avropaya daşınması aktuallaşıb. Bu məsələdə Kremli maraqlandıran Hindistanın sonrakı mərhələdə hansı marşrutu seçəcəyidir. Hindistan məhsulları İrandan sonra Azərbaycan və ya Ermənistan üzərindən Gürcüstan limanları üzərindən, ya da Rusiya üzərindən Avropaya daşınmalıdır. Kreml Dehlini inandırmağa çalışır ki, məhz Rusiya marşrutu seçilsin.

Ukrayna müharibəsinə görə Rusiya Qərb texnologiyalarından yararlana bilmir. Hindistan isə informasiya-texnologiyaları sahəsində güclü mütəxəssislərə malik ölkədir. Hindistanda süni intellekt üzərində çalışmalar genişlənib. Hindistan şirkətləri çip istehsalına da böyük əhəmiyyət verirlər. Rusiya bu texnologiyalarda maraqlıdır.

Modinin Rusiyadan son bir sıra Qərb ölkələrinə səfərləri nəzərdə tutulub. Bu ölkələrdən biri də Avstriyadır. Hindistanın Avstriyadakı səfiri Şambhu Kumaran deyib ki, baş nazir Narendra Modinin Vyanaya səfəri Hind-Avstriya münasibətlərinə çox lazım olan dinamizm və təkan verəcək. Modinin Avstriyaya qarşıdakı səfəri 41 ildə ilk səfər olacaq, sonuncu səfəri keçmiş baş nazir İndira Qandi 1983-cü ildə edib.

"Atlas" Research Center

Varlı insanlar bisnezlərinə təhlükə yaratmayan, imkanlarını daha da artıran ölkələri seçir və orada məskunlaşırlar. SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiyada oliqarxların sayı sürətlə artdı, onlardan bəziləri ölkədə qalaraq varidatlarını atırdılar, digərləri isə Avropa ölkələrinə məskunlaşaraq bizneslərini həmin ölkələrdən idarə etməyə başladılar. İndi bunu etmək çətindir. Rusiya Ukraynaya qarşı müharibəyə başladıqdan sonra Kreml oliqarxları nəzarətdə saxlamağa çalışır. Daha əvvəl gedənlər isə Rusiyaya qayıtmağa risq etmirlər. Kremlə yaxın oliqarxlar istisnadır. Rusiyalı oliqarx Roman Abramoviç bir ara Londonda məskunlaşmışdı, biznesini İngiltərə paytaxtından idarə edir, məşhur “Çelsi” futbol klubunun rəhbəri idi. Ancaq Rusiya Ukraynaya qarşı müharibəyə başladıqdan sonra ingilislər ondan seçim etməyi tələb etdilər, o ya Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalını pisləyərək Böyük Britaniyada yaşamağa və işləməyə davam etməli, ya da dostu Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin siyasətinə səssiz qalmaqla Böyük Britaniya ərazisini tərk etməli idi. Roman Abramoviç ikincini seçdi, klubunu satdı, məkanını dəyişdi. Ancaq o Rusiyaya qayıtmadı, başqa xarici ölkələrdən birini seçdi.

Bu arada, Çini tərk edən varlı biznesmenlərin də sayı artıb. Son hesabata görə, 2024-cü ildə rekord sayda milyonerin Çini tərk edəcəyi gözlənilir ki, bu da Asiyanın böyük iqtisadiyyatına təsir edə bilər. Çin bu il ərzində minlərlə milyonçunu itirmək üzrədir. “Henley Private Wealth Migration Report 2024” adlı hesabata görə, daha yaxşı həyat axtaran varlı çinlilər üçün ənənəvi əsas istiqamətlər ABŞ, Kanada və Sinqapurdur. Ancaq son illərdə artan sayda varlı çinlilər Yaponiyanı da nəzərdən keçirirlər. Köçün səbəblərindən biri Çində daşınmaz əmlak bazarının üzləşdiyi böhrandır. Hesabata görə, “Çin yenidən qlobal miqyasda ən böyük milyonçu itirən ölkə olmaq yolundadır”. Ümumiyyətlə bu il dünyada 128 minə yaxın milyonerin köçməsi gözlənilir. 2023-cü ildə bu rəqəm 120 min nəfər idi. Milyonçuları cəlb edən əsas ölkələrdən biri Birləşmiş Ərəb Əmirlikləridir. Bu ölkə ABŞ-dan təxminən iki dəfə çox milyonçu cəlb etməyi bacarıb.

"Atlas" Research Center

Macarıstan Avropa İttifaqında sərdliyə başlayarkən, xarici və təhlükəsizlik siyasəti istiqamətində fəallığını artırıb. Macarıstanın baş naziri Viktor Orban əvvəlcə Kiyevdə Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski ilə görüşüb, daha sonra Kreml sahibi Vladimir Putinlə təmas qurub. Zelenski Orbanın atəşkəs təklifindən imtina edib. Kiyevin mövqeyi belədir ki, atəşkəs Rusiya silahlı qüvvələrinin toparlanmasına şərait yaradacaq. Orban Putinin də təkliflərini dinlədikdən sonra tərəflərin mövqelərini bir-birindən çox fərqləndiyini etiraf etmək məcburiyyətində qalıb. Buna baxmayaraq, Viktor Orban Rusiya-Ukrayna müharibəsinin Avropanı fəlakətə sürükləndiyi qənaətindən çıxış edərək sülh təşəbbüslərini davam etdirəcəyini bildirib. Onun bu təşəbbüsləri Brüsseldə narazılıqla qarşılanıb. Brüsseldəki məmurlar Orbanın tərəflər arasında danışıqlar aparmaq üçün səlahiyyətinin olmadığını vurğulayıblar. Bu açıqlamalar qəribədir. Macarsıtan Avropa İttifaqının sədri kimi təşəbbüslərlə çıxış etməyəcəksə, bu sədrliyin nə əhəmiyyəti var?

Budapeşt Çinlə bağlı da Brüsseldən fərqli siyasətə üstünlük verir. Təsadüfi deyil ki, Çin lideri Tis Cinpin Avropa turnesi çərçivəsində Macarıstana da səfər etməyi lazım bilmişdi. Çin Macarıstanı Avropa bazarına giriş qapısı kimi istifadə etmək məqsədi ilə Budapeştrlə əlaqələri dərinləşdirir. Ötən ay Pekində macar həmkarı ilə görüşən xarici işlər naziri Vanq Yi Macarıstanın Avropa İttifaqını Çinə qarşı daha fəal və praqmatik siyasət yeritməyə təşviq etməkdə və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq üçün müsbət perspektiv qurmaqda müvəffəqiyyətli olacağına ümid etdiyini bildirib.

Görünür, Pekin Macarıstanın Avropa İttifaqına sədrliyindən ümidlidir. Əlbəttə, Budapeşt Brüsselin Çinə münasibətinin müsbətə doğru dəyişməsini arzulayır və sədrlik müddətində buna çalışacaq. Ancaq Avropa İttifaqına sədrlik nominal xarakter daşıyır, qərarlar konsensusla qəbul olunur. Misal üçün Avropa İttifaqının iki aparıcı dövləti Fransa və Almaniya Budapeştin Çinlə münasibətləri yaxşılaşdırmaq siyasətinin əleyhinə çıxacaqlar. Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi Tomas Baqqer Berlinin Pekinə münasibətinin dəyişdiyini deyib. Bu həm iqtisadi rəqabətin sərtləşməsi, həm də Ukrayna müharibəsinin dayandırılması məqsədilə Pekinin Moskvaya təsir etməməsiylə bağlıdır. Halbuki, son illərə qədər Berlinlə Pekin arasında əməkdaşlıq tərəfdaşlıq səviyyəsində idi. “Görünür, tərəzi əyilib. Bir vaxtlar əməkdaşlıq və müttəfiqlik münasibətləri indi rəqabət mənzərəsinə çevrilib, hətta rəqabətə çevrilib”, – almaniyalı diplomat bildirib.

"Atlas" Research Center

Almaniyada qalmaqal yaşanıb. Almaniya kansleri Olaf Şolts nəqliyyat naziri Folker Vissinqi sərt tənqid edib. Bunun səbəbi odur ki, nəqliyyat naziri kanslerin və bütövlükdə hökumətin rəyini nəzərə almadan Çinlə əməkdaşlıq haqqında saziş imzalayıb. “Ümumi prinsip belədir ki, bütün məsələlər razılaşdırılmalıdır” deyən kansler hökumətin Çinlə bağlı ortaq strategiyasının varlığını xatırladıb.

Almaniya nəqliyyat nazirinin Pekinlə imzaladığı sazişin taleyi barədə qərar yoxdur. Əslində Berlin Pekinlə iqtisadi və ticarət əlaqələrdən imtina etməyib. Doğrudur, Almaniya Fransanın təzyiqi ilə Çindən idxal olunan elektrik avtomobillərə əlavə gömrük rüsumunu qəbul etmək məcburiyyətində qalıb. Ancaq Berlinin narahatlığı ondadır ki, öz növbəsində Pekin də Almaniya istehsalı olan avtomobillərin Çində satışını əngəlləyə bilər.

Olaf Şolts bu ilin aprel ayında Pekində səfərdə olmuş və Çin lideri Tsi Cinpinlə görüşmüşdü. Bu görüşdə əsas 3 məsələ müzakirə olunmuşdu. Birinci mövzu Almaniya ilə Çin iqtisadi əməkdaşlığının keyfiyyətinin artırılmalısı ilə bağlı idi. Şolts alman şirkətləri üçün dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı olan Çində rəqabət üçün bərabər şərait yaradılmasını istəmişdi. Liderlər ikinci mövzu olaraq Rusiya-Ukrayna müharibəsinin bitirilməsiylə bağlı fikir mübadiləsi apardılar. Almaniya kansleri Çin liderindən müharibənin dayandırılması məqsədilə Kremlə təsir etməsini istəmişdi. Üçüncü mövzu  Qəzzadakı durumla bağlı idi.

Bu görüşdən iki aydan çox vaxt keçib və müzakirə olunan 3 məsələ ilə bağlı irəliləyiş yoxdur. Almaniya-Çin iqtisadi əməkdaşlığının keyfiyyəti artmayıb, Rusiya-Ukrayna müharibəsi və Qəzzadakı xaos davam edir. Bundan başqa Çin lideri Tsi Cinpin Pekinə gələn Almaniyanın iqtisadiyyat naziri Robert Habeklə görüşdən imtina edib. Eyni zamanda Rusiya Federasiya Şurası Berlinə etiraz edərək Almaniyanın Çinin Rusiyaya ilə iqtisadi əlaqələri məhdudlaşdırması tələbini tənqid edib.

Bu arada, Amerika Birləşmiş Ştatları da Çinlə iqtisadi əlaqələri daha çox nəzarət altına almağa başlayıb. ABŞ Çinin qabaqcıl çip texnologiyalarına çıxışını məhdudlaşdıran tədbirləri gücləndirib. Vaşinqton eyni zamanda Yaponiyanın və Niderlandın Çinlə çip sahəsində əməkdaşlığını məhdudlaşdırmaq istiqamətində fəaliyyətini genişləndirib.

"Atlas" Research Center

Hindistan Körfəz ölkələri ilə strateji tərəfdaşlığı gücləndirib. Bu bölgə uğrunda rəqabətdə Hindistan Çindən geri qalmaq istəmir. Hindistanın baş naziri Narendra Modinin Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə və Qətərə səfəri zamanı Körfəz siyasətinin onun üçün prioritet olduğunu nümayiş etdirib. Modinin üçüncü dəfə baş nazir seçilməsindən sonra onun bu siyasətə üstünlük verəcəyi ehtimalı yüksəkdir. Çünki Çin lideri Si Cinpin Yaxın Şərq siyasətində nə qədər fəaldırsa, Narendra Modi də bu bölgədə fəallığını azaltmamalıdır.

Modi 2014-cü ildə vəzifəyə gəldikdən sonra Hindistanın Körfəz ölkələri ilə əlaqələri dəyişib. Tərəflər arasında münasibətlər enerji, ticarət və hindistanlı işçilərdən (bölgə ölkələrində yaşayan və çalışan təxminən 9 milyona yaxın hindli əlaqələrin möhkəmlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır) siyasi əlaqələrə, investisiyalara, müdafiə və təhlükəsizlik əməkdaşlığına qədər inkişaf edib. Hindistan varlı Körfəz ölkələrinin yatırımlarını cəlb etməyə çalışır. Səudiyyə Ərəbistanı gələcək illərdə Hindistana təxminən 100 milyard dollar, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri isə 75 milyard dollar həcmində yatırım qoymağı planlaşdırır. Müxtəlif ortaq layihələr reallaşdırılacaq. Qətərin də Hindistana yatırmları artıb.

Küveyt, Bəhreyn, Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Omandan formalaşan Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (GCC) Hindistanın ən böyük regional ticarət tərəfdaşıdır. Körfəz Əməkdaşlıq Şurası ilə ticarət, 2022-23-cü maliyyə ilində Hindistanın ümumi ticarətinin 15,8%-ni, Avropa İttifaqı ilə ümumi ticarətin 11,6%-ni təşkil edib. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ardıcıl olaraq Körfəzdə Hindistanın əsas ticarət tərəfdaşıdır, Səudiyyə Ərəbistanı isə dördüncü yerdədir.

Hindistanın Körfəz ölkələri ilə enerji əməkdaşlığı da üst səviyyədədir. Doğrudur, Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya təcavüzündən sonra Hindistanın Körfəzin enerji asılılığı azalıb. Dehli bir müddət Rusiyadan ucuz neft alıb. Bununla belə, Rusiyadan neft idxalı 2023-24-cü illərdə azaldığından Hindistanın yenidən Körfəz neftinə üstünlük verməyə başlayıb. Yaxın Şərq neftinin Hindistana tədarük səviyyəsinin orta müddətli perspektivdə yüksəlməsi ehtimalı var.

Bu arada, Dünya Bankı Hindistanın 2024-cü ildə qlobal miqyasda ən sürətlə böyüyən iqtisadiyyat kimi qiymətləndirib. Dünya Bankının proqnozları ilə Hindistan investisiya etmək üçün “mükəmməl” inkişaf etməkdə olan bazar adlandırıb. Dünya Bankı aprel ayında Hindistanın ÜDM artımı ilə bağlı proqnozunu cari maliyyə ili üçün 20 əsas bənd artıraraq 6,6 faizə çatdırıb.

"Atlas" Research Center

Çin-Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Forumunun (CASCF) onuncu sessiyası Pekinin artan nüfuzunu və Qərbin ərəb dünyasında təsirinin azaldığını göstərib. Çin Qərbin çoxdan geri çəkildiyi bir neçə ərəb dövləti ilə iş ortaqlığını gücləndirib. Pekin  qarşıdakı 11 il ərzində iqtisadi artım baxımından bütün rəqiblərini geridə qoya bilər.

Çin lideri Tsi Cinpinin Çin-Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Forumu vasitəsilə 22 ərəb dövlətinin lideri ilə iqtisadi əməkdaşlıq, terrorizmlə mübarizə, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı məsələləri müzakirə edib. Çin lideri forumda çıxış edərkən ərəb dostları ilə qarşılıqlı əməkdaşlığın faydalı olacağını vurğulamaqla yanaşı, bunun tərəflər üçün “qazan-qazan” strategiyasına uyğun gələcəyini bildirib. Ərəb Dövlətləri Liqasının baş katibi Əhməd Əbul Qeyt deyib ki, “bu forumun yaradılmasından əvvəl tərəflər arasında ticarətin həcmi ildə 36 milyard dolları ötmürdü. 2023-cü ildə isə Çinlə ərəb dövlətləri arasında ticarət mübadiləsinin həcmi 400 milyard dollar olub. Bu Çin-Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Forumunun əhəmiyyətini göstərir”. Pekin forumdan istifadə edərək Fələstinin müstəqilliyinə və Qəzzada atəşkəsə dəstəyini bir daha ifadə etmək imkanı qazandı. Ərəb dövlətlərinin liderləri Pekinin bu mövqeyini məmnuniyyətlə qəbul ediblər.

Beləliklə, Pekin Çin-Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Forumu forumu vasitəsilə həm ərəb dünyasında, həm də Yaxın Şərqdə mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışır. Çinin artan təsiri Sakit okeandan Afrikaya, indi isə Yaxın Şərqə çatıb. Bu arada, Pekin ətrafındakı ada dövlətlərini də unutmur. Maldiv adaları uzun illər Hindistanla sıx əlaqələrə malik olub. Hindistanın bu ölkəyə böyük yatırımları olub, birgə layihələr mövcuddur. Hazırkı Maldiv Prezidenti Məhəmməd Muizzu isə Hindistanın əvəzinə Çinlə əlaqələri gücləndirməyə üstünlük verib.

Çinə yeni bazarlar lazımdır. ABŞ öz bazarını Çin məhsulları üçün qapatmağa çalışdığına görə, Pekin alternativləri hərəkətə gətirməyə çalışır. Ərəb dünyası ilə sıx əlaqələr bu səbəbdən Pekin üçün vacibdir. Çin ənənəvi bazarları genişləndirmək, yenilərini tapmaq istəyir. Misal üçün əgər keçmiş illərdə Çin ərəb ölkələrindən əsasən Misir, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Səudiyyə Ərəbistanı ilə əməkdaşlığa üstünlük verərəkən, hazırda İraq və Əfqanıstanla əməkdaşlığın genişləndirilməsi yollarını araşdırır.

"Atlas" Research Center

Tayvan adası ətrafında vəziyyət sabitləşmir. Pekin adanı ramn etmək siyasətində qətidir. Ancaq Pekin müharibənin Çinə baha başa gələcəyini hesablayaraq Rusiyanın səhvini təkrarlamaq istəmir. Kreml Ukraynaya qarşı müharibəyə başlayarkən, bunun Rusiyaya siyasi və iqtisadi zəmində hansı problemlər yaradacağını düzgün hesablamadı, Moskva Qərbin mövcud vəziyyətlə barışacağını düşündü. Kreml müharibənin cəmi bir neçə həftə çəkəcəyini zənn edirdi. Müharibə uzandı və Rusiyaya qarşı sərt sanksiyalar qəbul olundu. Rusiyadan fərqli olaraq Çin Tayvan adasının ram edilməsinə görə sanksiyalardan yayınmaq istəyir.

ABŞ-ın Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (The Center for Strategic and International Studies – CSIS) hesabatına görə, Pekin Tayvanın ram edilməsinin müharibədən kənar variantına üstünlük verə bilər. Bu karantin adıyla hərbi gəmilər vasitəsilə adanın mühasirəyə alınmasıdır. ABŞ bu üsuldan 1962-ci ildə Kubaya qarşı istifadə edib. ABŞ keçmiş SSRİ-nin Kubaya nüvə başlıqlarının yerləşdirilməsini qarşısını almaq üçün ada ətrafında karantin elan etdi və yaxınlaşan bütün gəmiləri yoxlamağa başladı. Nəticədə Moskva geri çəkildi və Kubada daha əvvəl yerləşdirdiyi nüvə başlıqlarını çıxartdı. İndi bu üsüldan Çin istifadə edə bilər. Tayvana yaxınlaşan və adanın limanlarından çıxan bütün gəmilər yoxlanıla, bəziləri isə saxlanıla bilər. Belə bir karantin nəticəsində Tayvana hərbi texnika göndərmək çətinləşəcək. Digər tərəfdən ticarət gəmilərinin yoxlanılması və limanlara yaxınlaşmalarının gecikdirilməsi Tayvan iqtisadiyyatına mənfi təsir edəcək.

Tayvan ətrafında üzən Çin hərbi gəmilərinin sayı artıb, ada üzərində pilotsuz uçuş aparatları müşahidə aparırlar. Vaşinqton buna qarşılıq olaraq Tayvana 360 milyon dollar dəyərində pilotsuz uçuş aparatları satmağa qərar verib. Tayvanın özü də modernləşdirilmiş hərbi texnikanın istehsalını artırıb. Tayvanda süni intellektlə təchiz edilmiş 1000-ə yaxın hərbi pilotsuz uçan aparatı istehsal ediləcək.

Pekin Tayvanı ram etmək üçün başqa vasitələrə də əl atıb. Pekin Tayvanda müstəqillik tərəfdarı olan radikalların ciddi şəkildə cəzalandırmağı qərara alıb. Pekinin qəbul etdiyi sənəddə Tayvanda müstəqillik fəaliyyətinə liderlik edənlər Çin dövlətinə və xalqına ziyan vurururlar. Buna görə Çində ölüm cəzası tətbiq edilir. Bu o deməkdir ki, Tayvanın müstəqillik tərəfdarları Çin ərazisində yaxalansalar, onlar ən ağır cəzaya məhkum olunacaqlar. Bu sırada Tayvanın hazırki prezidentinin də adı çəkilir.

Bu arada, Çinlə Filippin arasında da gərginlik artıb. Bir neçə gün əvvəl Cənubi Çin dənizində Filippin donanmasının personalı ilə Çin sahil mühafizəsi arasında insident yaşanıb. Filippin gəmisi adalardan birinə təchizat çatdırmaq istəyərkən Çin sahil mühafizəsi tərəfindən hücuma məruz qalıb. Manila Pekinin qəsdən gərginlik yaratdığını iddia edib.

Buna baxmayaraq, Filippin Prezidenti Ferdinand Markos Manilanın Pekinlə Cənubi Çin dənizindəki mübahisəsinə görə müharibəyə başlamayacağını bildirib. Halbuki, Çinlə Çənub-Şərqi Asiya ölkələri ilə dənizlərdə ərazi iddialarına əsaslanan problemlər həll olunmayıb. “Biz müharibəyə səbəb olacaq fəaliyyət baş vurmayacağıq” deyən Filippin dövlət başçısı ölkəsinin eyni zamanda heç bir xarici gücə baş əyməyəcəyini vurğulayıb.

"Atlas" Research Center

NATO ilə Çin arasında gərginlik artıb. NATO baş katibi Yens Stoltenberq davamlı olaraq Çini Ukraynada işğalçı müharibə aparan Rusiyaya dəstək verməkdə ittiham edir. Stoltenberq hesab edir ki, Çin bu dəstəyə görə, beynəlxalq aləm qarşısında məsuliyyət daşıyır. Stoltenberqin fikrincə, Pekin “iki stulda oturmağa çalışır”. NATO baş katibinin nəyi nəzərdə tutduğu aydındır. Pekin həm Rusiya ilə strateji tərəfdaşlığını gücləndirir, həm də Avropa ölkələri ilə iqtisadi və ticarət ələqələrini üst səviyyədə saxlamağa çalışır. Stoltenberq bunun uzun çəkməyəcəyi qənaətindədir. Bu açıqlamaya baxmayaraq, Pekin hələ ki, balanası qorumağa müvəffəq olur. ABŞ-dan fərqli olaraq Avropa dövlətləri Çinlə ticarət əlaqələrini davam etdirməkdə maraqlıdırlar.

Avropa dövlətlərinin bir qismi Çinə qarşı sanskiya tətbiqidindən ehtiyat edirlər. Halbuki, Stoltenberqin fikrincə, Çin müxtəlif texnologiyalarını Rusiya ilə bölüşür. Buna misal olaraq Çinin Rusiyaya miktoelektronika məhsullarının satdığı göstərilir. Rusiya bundan raketlərin istehsalı üçün istifadə edir. Şimali Atlantika Blokunu həm də narahat edən Çinin Rusiya, İran və Şimali Koreya blokuna qoşulmasıdır. Əgər rəsmi Pekin Rusiya-Ukrayna müharibəsiylə bağlı ethiyatlı açıqlamalara üstünlük verirsə, Şimali Koreya açıq-aşkar Kremlin qonşu dövlətə qarşı müharibəsini dəstəkləyir.

Bu arada, Stokholm Sülh Araşdırmaları İnstitutunun hesabatına görə, Çin il ərzində nüvə başlıqlarının sayını xeyli artırıb. Bu onunla bağlıdır ki, Çin lideri Tsi Cinpin ölkə ordusunu modernləşdirir. Bunun davamı kimi Çin Rusiya və ABŞ-la müaayisədə nüvə arsenalını sürətlə artırmağa qərar verib.

2023-cü ilin əvvəlində Çinin 410 nüvə başlığı var idisə, 12 ay ərzində bu rəqəm 500-ə çatıb. Bu məlumatı “The Times” dərgisi Stokholm Sülh Araşdırmaları İnstitutunun hesabatına əsaslanaraq yayıb. Buna baxmayaraq, Çin nüvə başlıqlarının sayına görə, Rusiya və ABŞ-ın gerisindədir. Rusiya 4.300, ABŞ isə 3.700 nüvə başlığına malikdir. Çin getdikcə bu geriləməni azaltmağa çalışır. Bu ölkədə qitələrarası ballistik raketlərin nüvə başlıqalrı ilə təminatı prosesi sürətlənib. Çin ilk atom bombasını 1964-cü ildə sınaqdan keçirib. Bu ildən başlayaraq Çin nüvə dövlətinə çevrilib. Çinin 3 qonşusu – Hindistan, Pakistan və Şimali Koreya da nüvə dövlətləridir.

"Atlas" Research Center

Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına üzv ölkələrin (Ermənistan toplantıda iştirak etməyib) xarici işlər nazirləri iyunun 21-də Almatıda Avrasiyada yeni təhlükəsizlik arxitekturasının yaradılması ideyasını müzakirə ediblər. Yeni ideyanın müəllifi şəksiz Kremldir. Ukrayna müharibəsinə görə Rusiyanın Qərblə münasibətləri pozulub, ABŞ və NATO ilə qarşıdurma içərisindədir. Buna görə də Rusiya ətrafında anti-Qərb və anti-NATO bloku formalaşdırmağa çalışır. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Şimali Koreya və Vyetnama səfəri də bununla bağlı idi. Yeri gəlmişkən, Şimali Koreyadan fərqli olaraq Vyetnam xarici siyasətdə balansa üstünlük verir. Putindən sonra Xanoya səfər edən ABŞ dövlət katibinin köməkçisinə bildiriblər ki, Vyetnam Amerikanı strateji tərəfdaşı hesab edir. Yəni Kreml Vyetnamı yanına çəkə bilməyib.

Buna baxmayaraq, Kreml Almatıda “Avrasiyada yeni təhlükəsizlik arxitekturasının yaradılması” ideyasının müzakirəsinə KTMT-dəki tərəfdaşlarını cəlb edə bilib. Toplantıda iştirak edən Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavron deyib ki, Avroatlantik təşəbbüslər özünü ifşa edib və bölgədə sabitliyi gücləndirmək üçün yeni təhlükəsizlik arxitekturasına ehtiyac var.

Nədir bu yeni “arxitektura” və yeni ideya KTMT-nin çərçivəsini aşacaqmı?

Kreml “yeni təhlükəsizlik arxitekturası” ideyasını hələ ötən ilin oktyabr ayında irəli sürüb. Belarusun paytaxtı Minskdə 2023-cü ilin oktyabrında KTMT çərçivəsində “Avrasiya təhlükəsizliyi: dəyişən dünyada reallıq və perspektivlər” adında konfrans keçirilib. Rusiya həmin konfransda Avrasiya qitəsində yeni təhlükəsizlik sisteminin müzakirəsini təklif edib. Almatıda bu mövzuya yenidən qayıdılması onu göstərir ki, Kreml irəli sürdüyü ideyanı reallaşdırmağa çalışır. Rusiya bu ideyanın reallaşması üçün birinci ondan başlamaq istəyir ki, bölgəyə aid olmayan (ABŞ və NATO-ya üzv digər dövlətlər nəzərdə tutulur) dövlətlərin Avrasiya qitəsində hərbi iştirakının qarşısı alınmalıdır.

Kremlin irəli sürdüyü konsepsiyaya görə, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələri ABŞ və NATO-nun digər üzvləri ilə hərbi sahədə əməkdaşlıq etməməli, onların təlimlərinə qatılmamalıdırlar. Mərkəzi Asiya ölkələrinin bir qismi KTMT-nin üzvü olsalar da, həmin dövlətlər Kremlin yeni “ideyasına” şərik çıxmayacaqlar, əlbəttə müzakirələrdə iştirak edəcəklər, ancaq Avrasiyada yeni təhlükəsizlik arxitekturasının qurucuları sırasında olmayacaqlar. Həmin ölkələr üçün KTMT kifayət edir. Rusiya isə həm KTMT-ni gücləndirmək, həm də bu təşkilatın sərhədini aşmaqla yeni hərbi blok formalaşdırmağa çalışır. Cənubi Qafqaz ölkələrinin də hər birinin bölgədən uzaq ölkələrlə hərbi əməkdaşlığı mövcuddur. KTMT üzvü Ermənistan Fransadan, Azərbaycan isə NATO üzvü Türkiyədən və İsraildən silah alır.

Bu arada, Türkiyə və Azərbaycan Mərkəzi Asiya ölkələri ilə hərbi əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışırlar. KTMT üzvü Qırğızıstan nümayəndəsi Şuşadakı konfransda çıxışında “Türk NATO”su və ya “Türk KTMT”nin yaradılmasını təklif edib. Bu da türk dövlətlərinin yeni təhlükəsizlik arxitekturası ideyasıdır.

"Atlas" Research Center