Category: Analyses

Tehran yaxın və uzaq qonşularla münasibətlərin normallaşmasına çalışır. Tehran Səudiyyə Ərəbistanı ilə münasibətləri normallaşdırdıqdan və iki ölkənin səfirlikləri qarşılıqlı olaraq fəaliyyətə başladıqdan sonra Misirlə də yaxşı münasibətlər qurmağa çalışır. Tehran hətta ən qatı düşməni Vaşinqtonla münasibətlərin normallaşdırılması üçün də imkanlar axtarır.

Qərb mənbələri ABŞ və İran nümayəndələrinin Oman dövlətində qapalı danışıqlar apardıqlarına dair xəbərlər yayıblar. Keçmiş illərdə də belə təmaslar olub, ancaq danışıqlar nəticə verməyib. Vaşinqtonla Tehranın bir-birlərindən tələb və istəklərini bu şəkildə ümumiləşdirmək mümkündür:

Firstly, ABŞ İranda həbsdə saxlanılan vətəndaşlarının sərbəst buraxılmasını istəyir. İranda polis rejimi xarici vətəndaşları kütləvi surətdə həbs edir. Bunların içərisində ABŞ vətəndaşları da var.

Second, İrandan uranın zənginləşdirlməsinin 60 faiz həndəvərində (nüvə silahı uranın 90 faiz zəginləşdirilməsi zamanı əldə edilir) və beynəlxalq aləmin nəzarəti altında həyata keçirməsi tələb olunur. Tehranın bu məsələdə güzəştə gedəcəyi şübhə doğurur. Çünki Tehran keçmiş illərdə də uranı zənginləşdirməyəcəyini vəd etsə də, Qərb ölkələrinin kəşfiyyat strukturları İranda uranı zənginləşdirməklə məşğul olan gizli mərkəzlər aşkarlamışdılar.

thirdly, Tehrana bağlı qüvvələr Suriya və İraqda ABŞ-a bağlı qüvvələrə qarşı təxribatlara son qoymalıdırlar. İran İslam Keşikçilər Korpusu qonşu dövlətlərdə ABŞ-a aid mərkəzləri hədəf götürüb və bu siyasətindən imtina etməyib.

Fourthly, İran Rusiyaya ballistik raketlər verməməlidir. İran Rusiyaya pilotsuz uçuş aparatları ilə yanaşı raketlər də verir və hərbi texnika son aylarda Xəzər dənizi üzərindən Rusiyaya çatdırılıb. Tehranın Moskva ilə bu əməkdaşlıqdan imtina edəcəyi problematiktdir.

Beşincisi, İran Amerikanın istəklərinin bir qismini nəzəri olaraq yerinə yetirəcəyi halda Qərb banklarındakı maliyyə vəsaitləri üzərindən sanskiyaların götürülməsini istəyir. Tehran ABŞ-ın ümumilikdə İrana qarşı iqtisadi sanksiyaların yumşalmasını tələb edir.

Vaşinqtonla danışıqlarda daha çox Tehran maraqlıdır. Sanksiyalar İran iqtisadiyyatını zəiflədib. Tehran yenidən Vaşinqtonla nüvə anlaşmasının imzalanmasına çalışır. ABŞ prezidenti Co Bayden də Ağ Evin keçmiş sahibi Barak Obamanın dövründə olduğu kimi Tehranla saziş imzalamağa həvəs göstərir. Ancaq Baydenin qarşısında iki güc var – ABŞ-dakı sağ mühafizəkar dairələr və Vaşinqtonun strateji müttəfiqi olan İsrail İranla istənilən razılaşmanın imzalanmasının əleyhinədirlər. Çünki, Tehran nüvə anlaşması imzaladıqdan sonra uranın zənginləşdirməsindən imtina edə bilər, ancaq bölgədəki terrorçu qrupları maliyələşdirməkdən və silahlandırmaqdan imtina etməyəcək. Bu isə ABŞ-ın bölgədəki müttəfiqlərinə, o cümlədən İsrailə təhdid yaradır.

Bu arada, İranın pilotsuz təyyarələrin tədarükünü sürətləndirmək üçün Çinin köməyindən istifadə etdiyi məlum olub. “The Wall Street Journal” qəzetində yayımlanan məqalədə Çinin İrana üç ay ərzində Rusiyaya pilotsuz uçuş aparatları  istehsal etmək üçün kömək etdiyi yazılıb. Ukrayna İrana məxsus pilotsuz uçuş aparatını vurduqdan sonra onda aşkarlanan Çin hissəsinin üç ay ərzində hazırlanaraq Rusiyaya göndərildiyi aşkarlanıb. Bu ilin yazında Ukrayna səmasında vurulan İran pilotsuz uçuş aparatı araşdırılıb. “Conflict Armament Research” bununla bağlı foto dərc edib. Fotoda aprel ayında Ukrayna səmasında vurulan İran pilotsuz təyyarəsində yanvar ayında Çində istehsal edilmiş hissə təqdim olunub. Deməli, Pekin bir tərəfdən Rusiyaya silah və hərbi texnika göndərmədiyini iddia edir, digər tərəfdən İranın Rusiyanı pilotsuz uçuş aparatları ilə təhciz etmək üçün çalışmalar həyata keçirir.

"Atlas" Research Center

ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin Pekinə iki günlük səfəri və müzakirələri münasibətlərdəki gərginliyi zəiflətmək məqsədi daşıyır. Vaşinqton Pekinin Moskva ilə yaxınlığını və Tayvana nəzarət etmək istəyinə tənqidi yanaşır. Ağ Ev administrasiyası Pekinlə fərqli  formatlarda dialoq qurmağa çalışır. Entoni Blinkendən əvvəl Çinə Amerikanı təmsil edən digər nümayəndələr səfər ediblər. Vaşinqton Çinlə münasibətlərdə xalq diplomatiyasının imkanlarından istifadə etməyə qərar verib.

Amerikalı məşhur iş adamı, İlon Mask bir müddət əvvəl şəxsi təyyarəsi ilə Çinə səfər edib. Maskın “Tesla” zavodunun Çinin Şanxay şəhərində bölməsi var. İlon Mask Şanxaydakı zavoduna baş çəkdikdən sonra Pekində Çinin xarici işlər naziri Çin Qanla görüşüb.  Çinin xarici işlər naziri amerikalı iş adamına bildirib ki, ölkəsinin “Tesla” da daxil olmaqla bütün dünya şirkətləri üçün bazaryönümlü beynəlxalq biznes mühiti yaratmaq, yüksək səviyyəli sərbəstliyi davamlı şəkildə təşviq etmək istəyi var.

İlon Maskdan sonra ABŞ-ın digər məşhur iş adamı Bill Qeyts Çinə səfər edib. ABŞ-ın “Microsoft” şirkətinin sahibi və dünyanın ən zəngin iş adamlarından biri olan Bill Qeyts Pekində Çin lideri Tsi Cinpinlə görüşüb. Çin lideri Bill Qeytsin həmsədri olduğu Bill və Melinda Qeyts Fondu ilə əməkdaşlığı gücləndirmək istədiyini və bu yolda inkişaf etməkdə olan ölkələrə dəstək verməyə hazır olduğunu bildirib. Tsi Cinpin Bill Gates-ə bu il Pekində görüşdüyü ilk amerikalı olduğunu bildirib. Çinin Amerika xalqı ilə dostluq etmək istədiyini bildirən Tis Cinpin sadə insanlar arasında ünsiyyətin vacibliyinə diqqəti çəkib.

Görünür, Tsi Cinpin bu açıqlamalarıyla demək istəyib ki, əgər liderlər səviyyəsində ABŞ-la Çin arasında dialoq zəifdirsə və gərginlik davam edirsə, iki ölkənin sadə vətəndaşları dialoq vasitəsilə gərginliyi azalda bilərlər. Ancaq İlon Mask və Bill Qeyst sadə amerikalı deyillər, milyardlarla qazancı olan şirkətlərə rəhbərlik edir və dünyada texnologiyaların inkişafında böyük rolları olan şəxslərdir.

İlon Maskın və Bill Qeytsin Çinə səfərləri ABŞ-ın mühafizəkar dairələrində tənqid olunsa da, Vaşinqtondakı beyin mərkəzləri bu tipl təmasların vacib olduğuna diqqəti çəkiblər. 1970-ci illərdə ABŞ-la Çin arasında isti münasibətlər məhz idman yarışları vasitəsilə qurulmuşdu. Bundan sonra iki ölkənin liderlərinin qarşılıqlı səfərləri oldu və iki ölkə arasında əməkdaşlıq genişləndi. O illərdə Pekinlə sıx dialoq Vaşinqtona ona görə lazım idi ki, kommunsit Çinlə kommunist SSRİ ABŞ-a qarşı ittifaq qurmasınlar. Ağ Ev o zaman buna nail oldu. Ancaq hazırda beynəlxalq aləmdə durum fərqlidir. Vaşinqton hazırki siyasəti ilə yenidən Pekini Moskva ilə əməkdaşlıqdan çəkindirmək istəyir, ancaq hələ ki, bu alınmır. İlon Maskın və Bill Qeytsin, o cümlədən Entoni Blinkenin Çindəki görüşlərindən nəticə əldə edəcəyi problematikdir. Çünki Çin ABŞ-la rəqabətdə gücünü artırmağa çalışır.

"Atlas" Research Center

Rusiya Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəyə görə böyük Avropa bazarını itirdikdən sonra yeni bazarlar axtarmağa çalışır. Rusiyanın əsas alternativi Çindir. Təsadüfi deyil ki, bu ilin yanvar-may aylarında Rusiya ilə Çin arasında ticarət dövriyyəsinin dəyəri ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 40,7 % artaraq 93,8 milyard ABŞ dollarına çatıb. Bir il ərzində Çinin Rusiyaya ixracının dəyəri 75,6 % artaraq 42,95 milyard ABŞ dolları, Çinin Rusiyadan idxalının dəyəri isə 20,4 % artaraq 50,85 milyard ABŞ dolları olub. 2022-ci ildə iki ölkənin ticarət dövriyyəsinin dəyəri 29,3 % artaraq 190 milyard ABŞ dolları təşkil edib.

Çinin elə bir məhsulu yoxdur ki. Rusiyaya ixrac etməsin. Çin Rusiyaya smartfonlar, sənaye və ixtisaslaşdırılmış avadanlıqlar, oyuncaqlar, ayaqqabılar, nəqliyyat vasitələri, kondisionerlər və kompüterlər satıb. Çinin Rusiyadan aldıqları isə neft, təbii qaz, kömür, mis filizi, taxta, yanacaq və dəniz məhsullarıdır.

Rusiya Çinlə hərbi əməkdaşlığı da genişləndirməyə çalışır. İki ölkə arasında birgə hərbi təlimlərin sayı artıb. Bu vəziyyət Yaponiyanı narahat edir. Yaponiya hökumətinin sözçüsü Hirokazu Matsunonun sözlərinə görə, Çin və Rusiyanın Yaponiya ətrafında birgə hava təlimləri bu ölkənin milli təhlükəsizliyi üçün “ciddi narahatlıq” yaradıb. Hirokazu Matsuno bildirib ki, Yaponiya Çin və Rusiya bombardmançılarının birgə uçuşlarını qeydə alıb. Bu ay Çin və Rusiya Yapon dənizi və Şərqi Çin dənizi üzərində birgə hava patrulu da həyata keçiriblər. Yaponiya bu səbəbdən tərəfdaşlarıyla təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışır, NATO ilə təmasları artırıb.

Bu arada, ABŞ Silahlı Qüvvələrinin Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri Mark Milli “CNN” telekanalına müsahibəsində Çinlə bağlə vəziyyətin gərginləşdiyini bildirib: “Biz müəyyən rəqabət şəraitindəyik, konfrontasiya mərhələsindəyik, amma hələ ki münaqişəmiz yoxdur”. Millinin sözlərinə görə, Çin ilə ABŞ arasında müharibə qaçılmaz deyil. Amerikalı general hesab edir ki, rəqabət vəziyyəti ilə bağlı status-kvonu saxlamaq vacibdir. Bunun üçün ölkələrin bir-biri ilə əlaqə saxlaması və böhran zamanı deeskalasiyaya cəhd göstərməsi lazımdır.

Mark Milli beynəlxalq aləmdə 3 gücün – ABŞ, Rusiya və Çinin ön planda olduğunu etiraf edib: “Bu 3 dövlətin simasında çoxqütblü dünya formalaşmağa başlayıb”. Halbuki, SSRİ dağldıqdan sonra ABŞ-ın simasında birqtblü dünya formalaşmışdı. Demək, vəziyyət dəyişib. Çinin hərbi zəmində fəallaşmasına misal kimi “The Wall Street Journal” dərgisində yayımlanan məqaləni göstərmək olar. Məqalədə Çinin Kuba adasında gizli baza formalaşdıracağı yazılıb. Kuba ilə Çin əldə etdikləri gizli razılaşmaya görə, Çin Kuba ərazisində yüksək texnologiyalardan istifadə edərək ABŞ-ın ərazisini müşahidə edəcək. Kubadakı bazadan ABŞ-ın cənub ərazisi dinləniləcək və elektron məktublar ələ keçiriləcək.  Həmin bazadan ABŞ hərbi gəmilərinin yerdəyişməsi də nəzarətdə saxlanılacaq. Çinin Kubadakı həmin bazası ABŞ-ın Florida ştatından təxminən 100 kilometr məsafədə yerləşəcək. Çinin həmin bazaya görə Kubaya milyardlarla dollar ödədiyi bildirilib. Ağıq iqtisadi durumda olan Kubanın valyutaya ehtiyacı var.

Çinin Kubada yaratmaq istədiyi baza Vaşinqtonda ciddi narahatlıq doğurub. Vaxtilə SSRİ Kubada nüvə silahlarını yerləşdirəndə bu az qala üçüncü dünya müharibəsinə səbəb olacaqdı. Tarixə “Karib böhranı” kimi düşən hadisə “soyuq müharibə” illərinin ən gərgin günləri idi. Tarix təkrarlana bilər.

"Atlas" Research Center

Qərb ölkələrinin diplomatlarının Hindistana səfərləri artıb. ABŞ-ın müdafiə naziri Lloyd Ostin Dehlidəki görüşlərini yekunlaşdırdıqdan sonra Hindistanla strateji tərəfdaşlığı Vaşinqton üçün əhəmiyyətli olduğunu bildirib. Hindistana növbəti səfəri Almaniyanın müdafiə naziri Boris Pistorisu gerçəkləşdirib. Almaniyanın müdafiə naziri Hindistandan əvvəl Sinqapurda və İndoneziyada olub.

Almaniyanın müdafiə nazirinin Hindistana səfəri məhsuldar olub. Berlin Hindistana sualtı gəmilər satmağa hazırlaşır. Almaniya digər Qərb ölkələri kimi Hindistanın Rusiyadan silah və hərbi texnika alışını azaltmağı hədəfləyir. Boris Pistorius Dehlidə açıq deyib ki, silah və hərbi texnika təhcizatında Hindistanın Rusiyadan asılı olmasını istəmirlər. Almaniya Hindistanla yanaşı İndoneziyaya da silah və hərbi texnika satmağı planlaşdırır.

Beləliklə, Almaniya Asiyanın silah bazarında rolunu artırmağa çalışır. Boris Pistorius Hindistanın “The Indian Express” qəzetinə verdiyi açıqlamada, bir sıra Qərb ölkələrinin Hindistan bazarına fəallaşığını və Almaniyanın bu prosesdə geri qalmayacağını vurğulayıb. Boris Pistorius “The Indian Express” qəzetinə müsahibəsində Almaniya ilə Hindistanın eyni dəyərləri bölüşdüyünü belə izah edib: “Rusiya və Çinin siyasəti narahatlıq doğurur. Ona görə də Qərb ölkələri, o cümlədən Almaniya Hindistanla əməkdaşlığı gücləndirmək istəyirlər. Almaniya Hindistanla dəniz hərbi qüvvələrinin birgə təlimlər keçirəcəklər”.

Almaniyalı nazir hindli həmkarı Rajnath Singhlə bu mövzunu geniş müzakirə edib. Almaniyanın müdafiə naziri Dehlidən sonra Mumbayi şəhərindəki Hindistanın hərbi dəniz donanmasının komandanlığında görüşlər keçirib. Hindistanın müdafiə naziri Rajnath Singh almaniyalı həmkarıyla müzakirələri yüksək qüymətləndirib və “Twitter” səhifəsində bunları yazıb: “Boris Pistoriusla hərtərəfli müzakirələr apardıq, almaniyalı nazirin yoqaya marağına da yüksək qiymət veririk”.

Rajnath Singh onu da bildirib ki, iki ölkə arasında hərbi əməkdaşlığı genişləndirmək və ortaq çalışmalar həyata keçirmək üçün yaxşı zəmin var. “Bloomberg” agentliyinin məlumatına görə, Almaniya ilə Hindistan dizellə çalışan sualtı gəmilərin tikitisini üçün birgə müəssisə yaradacaqlar. Hindistan ərazisində yerləşəcək müəssisəsinin dəyəri 5.2 milyard dollar civarında olacaq. İlkin mərhələdə Hindistan üçün 6 sualtı gəmi inşa ediləcək. Hindistanın ümumilikdə 24 sualtı gəmiyə ehtiyacı var. Hindistanda hazırda 16 sualtı gəmir var, onlardan 10-unun 30 yaşı var. Bundan əvvəl də Hindistan QUAD (ABŞ, Hindistan, Avstraliya və Yaponiya) dialoq formatına və Avropa ölkələrinə müraciət edərək sualtı gəmilərə ehtiyacı olduğunu bildirmişdi.

"Atlas" Research Center

Fransanın Yaponiyadakı səfiri Filipp Setton yerli “Nikkei” qəzetinə verdiyi müsahibədə deyib ki, Paris NATO-nun Tokioda ofis açmasının əleyhinədir. “The Financial Times” qəzetində yayımlanan digər məqaləyə görə Fransa NATO-nun Avropanın kənarına çıxması siyasətini dəstəkləmir. Bununla bağlı Fransa prezidenti Emmanuel Makronun açılaması var. O Şimali Atlantika Blokunun məsuliyyət zonasının Avropa olduğunu xatırladıb.

Makronun açıqlaması şübhəsiz Pekinin maraqlarına cavab verir. Pekin NATO-nun Asiya bölgəsinə genişlənməsinin əleyhinə olduğunu dəfələrlə bildirib. Odur ki, Parisin mövqeyi Pekinin mövqeyi ilə üst-üstə düşür. Səfir Filipp Setton bildirib ki, NATO-nun Tokioda ofis açması Çinin qəzəbinə səbəb ola bilər, buna yol vermək olmaz. Səfirin fikrincə, NATO Asiya bölgəsində tərəf seçə bilməz. Parisin Tokio ofisi ilə bağlı mövqeyi Pekinin diplomatik zəmində Şimali Atlantika Blokuna qarşı fəallaşmasına imkan verəcək. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Van Venbin deyib ki, NATO Asiyaya doğru genişlənmək siyasətindən əl çəkməlidir, əks halda bölgədə gərginlik artacaq.

Paris Pekinlə münasibətlərdə gərginlik yaşamaq istəmir. Paris ehtiyat edir ki, NATO Pekinlə münasibətləri gərginləşdirərsə, Çin Ukraynaya qarşı işğalçı müharibə aparan Rusiya ilə daha çox yaxınlaşa bilər. Halbuki, NATO Asiyada fəallaşmadan da Pekin Kremllə əməkdaşlığı gücləndirib. İki ölkə arasında artan təmaslar və ticarət tərəfdaşlığı da bundan xəbər verir.

NATO-nun Tokioda ofis açması üçün təşkilat üzvlərinin qərarı konsensus əsasında verilməlidir. Yəni NATO üzvlərindən biri Yaponiyanın paytaxtına ofisin açılmasının əleyhinədirsə məsələ müsbət həll olunmayacaq. Bu məsələ NATO-nun Vilnyusda iyulun 11-12-də keçiriləcək sammitində müzakirə edilməli idi. Tədbirə Yaponiyanın baş naziri Fumio Kisido da dəvətlidir. Kisidonun sözlərinə görə, Yaponiya NATO üzvü olmaq istəmir. Buna baxmayaraq, Yaponiya Çinin artan gücündən ehtiyat edərək Şimali Atlantika Bloku ilə əməkdaşlığı genişləndirməyə çalışır. NATO-nun Tokioda ofis aşmaq istəyi buna xidmət etməliydi.

Parisin mövqeyi ABŞ və Yaponiyada narazılıqla qarşılanıb. Çünki ABŞ və Yaponiya Çinin bölgədə artan hərbi gücündən narahatdır. NATO-nun Tokioda ofis açması Pekinə ciddi xəbərdarlıq olmalıydı ki, Şimali Atlantika Blokunun bölgədəki tərəfdaşlarına təhlükə yaratmasın. Paris Vaşinqtonun və Tokionun planlarını pozmaq üzrədir. ABŞ müdafiə naziri Lloyd Ostin Hindistana səfəri zamanı verdiyi açıqlamada, NATO-nun Asiyaya doğru genişlənmədiyini, ancaq Şimali Atlantika Blokunun bölgə ölkələri ilə tərəfdaşlıq əlaqələrini dəstəklədiklərini vurğulayıb.

Maraqlıdır ki, Şimali Atlantika Blokunu Tokioda ofis açmasının doğru olmadığını bildirən Emmanuel Makron 2019-cu ildə “Economist” dərgisinə verdiyi müsahibədə belə demişdi: “NATO beyin ölümü keçirib. Bu səbəbdən strateji qərarların qəbulunda Fransanın ABŞ və təşkilatdakı tərəfdaşlarıyla koordinasiyası yoxdur”. Makron 4 il əvvəl NATO-nun “beyin ölümü” keçirdiyini iddia etdiyi halda indi təşkilata ağıl öyrətməyə çalışır.

"Atlas" Research Center

Böyük Britaniyanın “Telegraph” qəzetində yayımlanan məqaləyə görə, BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respbulikası) liderlər toplantısının görüş yeri dəyişə bilər. Təşkilatın liderlər toplantısı avqust ayında Cənubi Afrika Respublikasında (CAR) keçirilməlidir. Ancaq CAR-ın bir qrup naziri prezident Siril Ramafosa liderlər toplantısını Çində keçirməyə təklif etməyi məsləhət biliblər. Bunun səbəbi nədir?

Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Ukrayna müharibəsinə görə Rusiya prezidenti Vladimir Putinə qarşı cinayət işi açıb. Hər hansı ölkə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin yurisdiksiyasını qəbul edirsə, Putini həbs etməlidir. Kreml ittihamları rədd edib. Buna baxmayaraq, Vladimir Putinin BRİKS məqsədilə CAR-a səfərinin rəsqiləri var. CAR çətin seçim qarşısında qalmaq istəmir. Cənubi Afrika Respublikasının 3 istiqamətlə – Rusiya, Çin və Qərblə tərəfdaşlıq münasibətləri var və bu münasibətləri hər hansı birinin xeyrinə dəyişdirmək istəmir.

Moskva və Pekin son illərdə iki təşkilat yaradıblar. Bunun biri Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatıdır, digəri BRİKS-dir. Moskva və Pekin hər iki təşkilatın gücünü artıraraq ABŞ-ın dünyadakı hegemonluğuna son qoymaq istəyirlər. Ancaq həm Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatında, həm də BRİKS-də Qərblə ipləri qoparmaq istəməyən dövlətlər var. Misal üçün Hindistan həm Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının, həm də BRİKS-in üzvüdür. Buna baxmayaraq, Dehli ABŞ və Avropa İttifaqı ilə də sıx tərəfdaşlığını davam etdirir. Dehli son illərdə Rusiyadan çox Qərb ölkələrindən hərbi texnika almağa başlayıb. Digər tərəfdən Hindistan iki təşkilatla Çinlə birgə iştirak etsə də, iki ölkə arasında gərginlik azalmayıb. Bu isə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının və BRİKS-in monotonluğüna kölgə salır. Çin son illərdə Afrika ölkələrinə, o cümlədən CAR-a yatırımlarını artırıb. Hazırda Çin CAR-ın əsas ticarət tərəfdaşıdır. Çin lideri Tis Cinpin bir müddət əvvəl CAR-a rəsmi səfər edib. Ancaq CAR da Hindistan kimi Amerika Birləşmiş Ştatları ilə təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığını zəiflətmək istəmir.

BRİKS-ə üzv ölkələrin xarici işlər nazirləri arasında görüş iyunun 1-də CAR-da keçirilib, indi növbə liderlərindir. Vladimir Putin Ukrayna müharibəsi fonunda xarici ölkələrə səfərlərinin sayını azaldıb. Ancaq Putin BRİKS-in toplantısında iştirak etmək məcburiyyətindədir. Çünki digər liderlər toplantıya qatılsalar, Putin olmasa da, bu Kreml sahibinin həyatı üçün qorxduğu anlamına gələcək. Əlbəttə, Putin CAR əvəzinə Çinə getmək istəyərdi. Putini Pekində heç bir təhlükə gözləmir. CAR-da isə Qərbə meylli siyasi cərəyanlar çoxdur və həmin qüvvələr ölkələrinin Rusiya və Çinlə ittifaqlarını sərt tənqid edirlər. Həmin qüvvələr CAR-da korrupsiyanın geniş miqyas almasını ölkələrinin Rusiya və Çinlə sıx əməkdaşlığı ilə də əlaqələndirirlər.

"Atlas" Research Center

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev müharibədən əvvəl Qarabağ üçün dünyada mövcud olan ən yüksək muxtariyyət modeli təklif edirdi. Belə modellər dünyada kifayət qədərdir. Ermənistan hakimiyyəti muxtariyyət modelini qəbul etmədi, separatçılarla birgə “müstəqillikdən” başqa heç bir “təklifi” qəbul etməyəcəklərini bildirdilər. Ermənilər Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra özlərini qalib hiss etdiklərindən “şərtlərini” diqtə etməyə çalışırdılar. Minsk Qrupu həmsədrləri də yüksək muxtariyyət modeli təklifini müzakirə etməyə həvəsli deyildilər. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan içkili şəkildə keçmişdə işğal altındakı Şuşada yallı gedərək “Qarabağ Ermənistandır” deyib tuturdu.

İkinci Qarabağ müharibəsi reallıqları dəyişdirdi. Azərbaycan qələbə çaldı və torpaqlarının böyük hissəsini azad etdi. Hazırda şərtləri diqtə edən tərəf Azərbaycandır. Bundan sonra ermənilərə heç bir xüsusi status verilməyəcək. Bunu özləri və beynəlxalq aləm də anlayır. Qarabağ erməniləri müharibəyə qədər onlara təklif edilən yüksək muxtariyyət statusunu əldə etmək şansını itirdilər. Nikol Paşinyan da reallığı qəbul etmək məcburiyyətində qalaraq artıq “Qarabağ Azərbaycandır” deməyə başlayıb.

Buna baxmayaraq, erməni ekspertləri ara-sıra Qarabağ üçün yüksək muxtariyyət modeli haqqında fikirlər səsləndirirlər. Rusiya mətbuatında da bu mövzuda məqalələr yayımlanır. Modellərdən biri kimi Honkonqun adı çəkilir. Böyük Britaniya imperiyasının tərkib hissəsi olan Honkonq Londonla Pekin arasındakı razılığa görə, 1997-ci ildə Çinin tərkibinə qatılıb. Rusiya qəzetlərinin birində yayımlanan məqalədə Honkonq modelini Pekinin Azərbaycana təklif edə biləcəyinə eyham vurulub. Bu belə əsaslandırlıb ki, Azərbaycan və Ermənistan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə tərəfdaşlıq münasibətlərinə malikdirlər.

Honkonq “bir ölkə, iki sistem” kursu əsasında Çinə birləşdirilib. Çində hakimiyyət birpartiyalı əsasda formalaşıb, Kommunist Partiyası ölkənin siyasi həyatına hakimdir. Honkonqda isə çoxpartiyalı sistem mövcuddur. Honkond Çinin tərkibində xüsusi idarəetmə formasına malikdir. Maliyyə müstəqilliyinə malik olan Honkonqun xarici siyasət və ordu saxlamaq hüququ yoxdur. Bunlar Çinə aiddir.

Bu model bir neçə səbəbdən Azərbaycanın işinə yaramır.

Firstly, Çində və Honkonqda yaşayanlar çinlilərdir, bu səbəbdən separatçı fəaliyyət üçün zəmin yoxdur.

Second, prezident İlham Əliyevin fərmanı ilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi zonaları mövcuddur, Azərbaycan qanunlarına tabe olacaq ermənilər bu çərçivədə idarəetmə hüquqlarına malik olacaqlar, hansısa geri dönüş mümkün deyil.

"Atlas" Research Center

Vaşinqtonla Pekin arasında dilaoq yaxın tarixin ən aşağı səviyyəsindədir, rəsmilərin qarşılıqlı səfərləri azalıb. Sinqapurda iyunun əvvəlində keçirilən “Şanqri-La Dialoqu” beynəlxalq konfransda ABŞ və Çinin müdafiə nazirləri Llyod Ostinlə Li Şanqfu şam yeməyində qısa fikir mübadiləsi aparıblar. Halbuki, daha əvvəl müdafiə nazirlərinin geniş fikir mübadiləsi aparacaqları anons edilmişdi. Olmadı. Çin müdafiə naziri görüş keçirməkdən imtina edib. Çin müdafiə naziri amerikalı həmkarıyla telefonla danışmağı da bir neçə dəfə rədd edib.

“Şanqri-La Dialoqu” Asiya və Sakit okean regionu ölkələrinin müdafiə nazirlərinin ənənəvi görüş və müzakirə formatıdır. Tədbirə Avropadan da qonaqlar dəvət edilib. Vaşinqton bu konfrans vasitəsilə Pekinlə dialoqu bərpa etmək istəyirdi. Pekin rədd cavabı verib. Məsələ burasındadır ki, ABŞ-ın Çinin müdafiə naziri Li Şanqfuya qarşı sanksiyaları mövcuddur. Vaşinqtonun bu sanksiyaları Çinin müdafiə nazirinin Rusiyadan hərbi təyyarələr  və C-400 raket komplekslərinin alışıyla bağlıdır. Çinin müdafiə nazirinə qarşı sanksiya qərarı Donald Trampın prezidentliyi dövründə qəbul olunub. Co Bayden bu qərarı ləğv etməyib.

“Reuters” agentliyinin məlumatına görə, Sinqapurdakı toplantıda 20 ölkənin təhlükəsizlik xidmətinin yüksək rütbəli təmsilçiləri arasında qapalı şəraitdə görüş də baş tutub. Tərəflər mövcud təhlükələri müzakirə ediblər. Qapalı görüşdə Çin təmsilçisi iştirak etsə də, təhlükəsizlik məsələlərində ortaq məxrəcə gəlmək mümkün olmayıb.

Çində ingilis dilində nəşr olunan “South China Morning Post” qəzetində yayımlanan məqalədə hazırki şərtlər altında iki ölkə arasında danışıqların mümkün olmayacağı vurğulanıb. Doğrudur, kiçik ranqlı diplomatlar arasında təmaslar qeydə alınır, ancaq liderlər və nazirlər görüşmürlər. Pekin təmasların başlaması üçün Vaşinqtonun Çinə qarşı sanksiyaların ləğvini vacib sayır. Bundan başqa Pekin Vaşinqtonun bölgədə hərbi bloklar yaratmasından narahatdır. Bunlardan biri AUKUS-dur. ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliyanı birləşdirən bu blok bölgədə birgə hərbi təlimlərin sayını artırıb. Pekin hesab edir ki, bu fəallıq Çinə qarşı yönəlib. Bu arada, Pekin Çin şirkətlərinə ABŞ istehsalı olan “Micron” yarımkeçiricilərinin alınmasını qadağan edib. Pekin hesab edir ki, həmin yarımkeçiricilər Çinin təhlükəsizliyi üçün təhdiddir.

Vaşinqton Pekinin Ukrayna və Tayvan siyasətindən narahatdır. Bu narahatlıq ortadan qaldırılmayana qədər Vaşinqtoun Çinə qarşı sanksiyalarını yumşaldacağı problematikdir. Pekin Rusiyanın Ukraynaya qarşı işğalçı müharibəsini pisləmir, əksinə Rusiyanın “maraqlarının” nəzərə alınması vacibliyini bildirir. Çin lideri Tayvanı ələ keçirmək siyasətindən də əl çəkməyib. Əslində Tayvanla münaqişə birinci növbədə Çinin maraqlarına ziddir. Çinin Rusiya ilə ticarət mübadiləsi 190 milyared dollar olduğu halda Tayvan adasıyla ticarət mübadiləsinin həcmi 200 milyard dollardır. Yəni Çinin “müstəqilliyini” tanımadığı ada ilə ticarət mübadiləsinin həcmi yaxın dostu və tərəfdaşı olan ölkə ilə ticarət mübadiləsinin həcmini ötür.

"Atlas" Research Center

China and the United States are fighting directly, and the interests of both of them collide in different countries. After the collapse of the Gaddafi regime in Libya through US allies, Chinese oil companies lost nearly 50 billion dollars of their investments in this country. Or when the civil war broke out in Yemen, China used its warships to evacuate its citizens. That is, when China faces an unstable situation in the countries it invests in, it also faces financial losses. In Beijing, they believe that Washington is deliberately creating problems for China in various countries.

China's next huge project is the "Great Silk Road". Dozens of countries are interested in participating in this transport project. China will deliver its products to European markets through this transport route. If an unstable situation arises in any country on the transport route, it will have a negative impact on China's interests. Chinese companies sometimes experience security problems in the country where they work. For example, in Pakistan, a convoy carrying engineers of China Gezhouba Group Company Limited was blown up. In the countries of Central Asia, tensions between local workers and the Chinese are also experienced from time to time. For this reason, Beijing is preparing plans to protect its investments and employees working in different countries.

Military preparations have expanded in China. Beijing attaches importance to cooperation with partner countries in this field. For example, about 6,000 soldiers from 107 countries have studied in China's military centers. China is trying to increase the number of friends. Among the foreign military personnel who studied in China, 8 were appointed defense ministers.

The "soft power" used by Beijing is calculated to win it more friends. China is interested in exploiting the underground resources it needs in different countries. Beijing first provides financial support to that country, then attracts investments there, and in the third stage considers the possibilities of military cooperation. For example, China has expanded cooperation with Nigeria, an oil-rich country in Africa, in various fields. Nigerian soldiers attend courses in Chinese military centers. China trains Nigerian military to carry out anti-terrorist operations. This is important for Beijing so that the Nigerian military can protect China's investments and enterprises in this country. China is trying to cooperate with Central Asian countries on the same basis. Although Central Asian countries attach importance to economic relations with China, Beijing prefers a cautious position in military cooperation. Military personnel of Central Asian countries are interested in training in military centers of Turkey.

"Atlas" Research Center

ABŞ-ın 45-ci prezidenti Donald Trampın reytinqi artmaqda davam edir. Tramp prezident Baydenlə mübarizəyə hazırlaşır. Doğrudur, bunun üçün Tramp Respublikaçı Partiyanın əsas namizədi seçilməli və partiyadaşlarıyla mübarizədə ilkin seçkinin qalibi olmalıdır. Rəy sorğuları göstərir ki, Tramp partiyadakı rəqiblərini xeyli üstələyir. Misal üçün “Morning Consult” şirkətinin araşdırmasına görə, Trampla respublikaçı əsas rəqibi – Florida ştatının qubernatoru Ron Desantis arasında 43 faizlik fərq var. Yəni Trampa 61 faizlik dəstək varsa, Desantisə dəstək cəmi 18 faiz civarındadır. Buna baxmayaraq, Desantis Trampla gələcək mübarizəyə hazırlaşır.

Trampı sərt çıxışları yenidən məşhurlaşdırıb. Tramp sadə amerkiların eşitmək istədiklərini deyir. Misal üçün Tramp deyir ki, o prezident olarsa Rusiya-Ukrayna müharibəsini bitirəcək və ya Çin Tayvan ələ keçirə bilməyəcək. Trampın fikrincə, Pekin Vaşinqtonun şərtlərini qəbul edəcək. Tramp Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə və Çin lideri Tsi Cinpinlə dil tapacağını vurğulayır. Halbuki, ABŞ-la Çin arasında münasibətlərdə gərginlik məhz Trampın prezidentliyi dövründə başlamışdı və Ağ Evin o zamankı sahibi Çinə qarşı sərt sanksiyalar tətbiq etmişdi. Co Bayden bu siyasəti davam etdirmək məcburiyyətində qalıb. Çin Tayvanı ələ keçirmək istəyərsə, Trampın Pekini necə saxlayacağı sual doğurur. Tramp prezidentliyi dövründə Şimali Koreyanın diktator liderini nüvə silahından imtinaya inandıra bilmədi. O bunu bacarmadısa, Pekini Tayvandan imtinaya necə inadıracaq?

ABŞ-ın “The Hill” dərgisində yayımlanan məqalədə Tramp Respublikaçı rəqibləriylə amansız mübarizəyə hazırlaşır və qələbə çalacağına əmindir. Tramp istənilən rəqibi ilə televiziyalarda debat aparmağa hazır olduğunu bildirib. Ümumiyyətlə Tramp son aylarda müsahibələrin sayını artırıb, hətta vaxtilə onu tənqid edən kanallarda da çıxışlar edir. Prezident seçkisi yaxnlaşdıqca Tramp fəallığını daha da artıracaq. Tanınmış respubkaçı senatorlar, o cümlədən vaxtilə partiyalarından prezidentliyə iddalı olan Marko Rubio və Ted Kruz da Trampı dəstəkləməyə hazırdılar. Görünür, hər iki senator bununla Trampın qələbəsi halda müxtəlif vəzifələrə ümid edirlər.

Ağ Evin hazırki sahibi Co Baydenin reytinqi yüksək deyil. Baydenin fiziki halı və çıxışları zamanı səhvləri amerikalıları narahat edir. Ona görə də gələcək seçkidə Trampın şansları yüksək sayıla bilər. Trampa mane ola biləcək amillərdən biri ona qarşı hər hansı məhkəmə çəkişməsi ola bilər. Ancaq Tramp bu kimi sınaqlardan uğurla çıxa bilən siyasətçidir. Amerika tarixində adətən bir dəfə prezident olan sonrakı illərdə iddiasını ortaya qoymur. Özü də Tramp prezidentliyini davam etdirmək üçün rəqibi Baydenə məğlub olub. Buna baxmayaraq, Tramp ənənəvi siyasətçilərdən deyil və gələcək mübarizəyə köklənib.

"Atlas" Research Center